«Περί ευθύνης καθηγητών κατά τις σχολικές Εκδρομές»

Γράφει ο Χρήστος Α. Πλειώτας, δικηγόρος

Σκέψη και Γνώμη
Εξ’ αφορμής ενός μικροτραυματισμού μαθητού Λυκείου, εκτός Νομού Λακωνίας σε εκπαιδευτική εκδρομή, καθώς ήμουν στο Εφετείο Ναυπλίου ρώτησαν την άποψή μου, για την ευθύνη των καθηγητών που συνοδεύουν τα παιδιά μας σε εκπαιδευτικές εκδρομές ή και σχολικούς περιπάτους.

Επειδή και ο μήνας αυτός είναι μήνας εκπαιδευτικών εκδρομών, εκφράζω δια του παρόντος τις απόψεις μου ως Νομικός, χωρίς βεβαίως να διεκδικώ το αλάθητο:
Οι σχολικοί περίπατοι και οι εκπαιδευτικές εκδρομές, όσον αφορά την δευτεροβάθμια εκπαίδευση, προβλέπονται από τις διατάξεις της υπ’ αρ. 129287/Γ2/10 – 11 – 2011 Υπουργικής Αποφάσεως της τότε Υφυπουργού Παιδείας Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων Παρασκευής Χριστοφιλοπούλου, με την ισχύ της οποίας καταργήθηκε η προηγούμενη υπ’ αρ. 13324/Γ2/17 – 02 – 2006 (ΦΕΚ 206 τβ΄) υπουργική απόφαση, καθώς και κάθε άλλη διάταξη που ρυθμίζει θέματα της ανωτέρω αποφάσεως.

Στο άρθρο 1 της εν λόγω Υπουργικής αποφάσεως (ΦΕΚ 2769/02 – 12 – 2011) ορίζεται ότι: «Σχολικός περίπατος είναι η οργανωμένη από το σχολείο ομαδική μετάβαση μαθητών σε τόπους που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από την σχολική μονάδα... Οι περίπατοι πραγματοποιούνται κατά την διάρκεια του ωραρίου λειτουργίας του σχολείου, δεν υπερβαίνουν τους πέντε συνολικά σε όλη την διάρκεια του διδακτικού έτους και δεν πραγματοποιούνται περισσότεροι του ενός μέσα στον ίδιο μήνα…. Οι διδάσκοντες καθηγητές είναι υποχρεωμένοι να συνοδεύσουν τους μαθητές στον περίπατο, εκτός εάν κατά την κρίση του συλλόγου η συμμετοχή κάποιου καθηγητή καθίσταται αδύνατη».

Στο άρθρο 2 της ιδίας Υπουργικής αποφάσεως ορίζεται μεταξύ άλλων ότι: «Οι εκπαιδευτικές εκδρομές αποτελούν αναγκαίο συμπλήρωμα της αγωγής των μαθητών, γιατί τους δίνουν την δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με τόπους που έχουν ιδιαίτερη μορφωτική αξία, να γνωρίσουν τα επιτεύγματα του ανθρώπου μέσα στην μακροχρόνια πορεία του πολιτισμού και να καλλιεργήσουν την κοινωνικότητά τους γι’ αυτό και επιλέγονται περιοχές με ιδιαίτερη εκπαιδευτική αξία (Πολιτιστική, Αρχαιολογική, Ιστορική, Οικολογική) ενώ κρίνεται απαραίτητη η προηγούμενη ενημέρωση και παροχή πληροφοριών στους μαθητές, σχετικά με τον τόπο τον οποίο πρόκειται να επισκεφθούν, ώστε να εξασφαλίζεται η απόκτηση όσο το δυνατόν ποιο πλούσιων εμπειριών…. Τις εκδρομές επιβάλουν εκπαιδευτικοί λόγοι οι οποίοι απορρέουν από τον παιδαγωγικό – μορφωτικό χαρακτήρα του σχολείου και επομένως κρίνεται σκόπιμο να επιβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια για την πραγματοποίησή τους... Αφορούν είτε μία ημερήσια εκδρομή χωρίς διανυκτέρευση οποτεδήποτε μέσα στο διδακτικό έτος, είτε μία πολυήμερη εκδρομή από τους μαθητές της τελευταίας τάξης των Λυκείων κατά το χρονικό διάστημα από 15 Οκτωβρίου έως 18 Δεκεμβρίου και από 1ης Φεβρουαρίου έως και 15 ημέρες πριν από την λήξη των μαθημάτων με συνολική διάρκεια μέχρι πέντε (5) εργάσιμες ημέρες, είτε εκπαιδευτικές επισκέψεις το πλαίσιο καινοτόμων προγραμμάτων σχολικών δραστηριοτήτων, διαρκείας έως δύο (2) εργασίμων ημερών ή έως τεσσάρων (4) ημερών, εάν συμπεριληφθούν έως δύο αργίες οποτεδήποτε μέσα στο σχολικό έτος».

Στο άρθρο 6 της ιδίας Υπουργικής αποφάσεως, προβλέπονται οι προϋποθέσεις για τις μετακινήσεις των μαθητών όπως και στο άρθρο 8 αυτής ενώ στο άρθρο 10 ρητά ορίζεται ότι για να υπάρξει έγκριση της εκδρομής – μετακίνησης πρέπει να πληρούνται όλες οι κατά περίπτωση προϋποθέσεις των προηγούμενων άρθρων και να υποβληθούν έγκαιρα στα αρμόδια εγκριτικά όργανα…. Μεταξύ των προϋποθέσεων είναι να ορίζεται απαραιτήτως στην απόφαση του Συλλόγου διδασκόντων καθηγητών, ο αρχηγός της εκδρομής – μετακίνησης και ο αναπληρωτής του, που πρέπει να είναι μόνιμοι εκπαιδευτικοί, επίσης οι συνοδοί καθηγητές και οι αναπληρωτές τους, που θα πρέπει να ανήκουν στο Σύλλογο των διδασκόντων καθηγητών, θα πρέπει επίσης να υπάρχει αναλυτικό πρόγραμμα της εκδρομής, το οποίο να τηρείται απαρέγκλιτα, καθώς και ενυπόγραφη υπεύθυνη Δήλωση του γονέα ή κηδεμόνα κατατεθειμένη στον Διευθυντή του σχολείου, με την οποία συναινεί για την συμμετοχή του παιδιού μου στην σχεδιαζόμενη εκδρομή – μετακίνηση.

Στο άρθρο 14 της ιδίας Υπουργικής αποφάσεως ορίζονται μεταξύ άλλων θέματα που αφορούν την ασφαλή μετακίνηση των μαθητών και την επιστροφή τους, επίσης ότι κάθε είδους μετακίνηση των μαθητών στον τόπο διαμονής τους κατά την διάρκεια της πραγματοποίησης των εκδρομών, θα γίνεται σε χρόνο σύμφωνο με το εγκεκριμένο πρόγραμμα και κυρίως ορίζεται ότι πριν την αναχώρηση ο Διευθυντής του σχολείου, σε συνεργασία με τον αρχηγό της εκδρομής και τους συνοδούς καθηγητές, τονίζει στους μαθητές την ανάγκη για την σχολαστική τήρηση του προγράμματος της εκδρομής και την υποδειγματική συμπεριφορά τους, έτσι ώστε να επιτευχθούν σε όλη την διάρκεια της εκδρομής η ασφαλή μετακίνηση, η διαμονή, η ψυχαγωγία και οι εκπαιδευτικοί στόχοι.

Ρητά επίσης τονίζεται στην παρ. 11 του άρθρου 14 ότι η τήρηση του προγράμματος της εκδρομής, καθώς και η ασφάλεια των μαθητών σε όλη την διάρκεια της μετακίνησης από την αναχώρηση έως και την επιστροφή τους αποτελεί ευθύνη του αρχηγού της εκδρομής και των συνοδών εκπαιδευτικών.
Τέλος – ενδεικτικά πάντα – ορίζεται ότι μετά την ολοκλήρωση της εκδρομής/μετακίνησης ο αρχηγός σε συνεργασία με τους συνοδούς καθηγητές συντάσσει λεπτομερή έκθεση σχετικά με την διεξαγωγή της, την τήρηση του προγράμματος και των βαθμών επίτευξης των εκπαιδευτικών στόχων της.

Συνεπώς το νομικό πλαίσιο για την διενέργεια σχολικών περιπάτων και εκπαιδευτικών εκδρομών, είναι σαφώς καθορισμένο, όπως επίσης εμπεδωμένο θα έλεγα ότι είναι σ’ όλη την εκπαιδευτική κοινότητα και την Ελληνική κοινωνία, ότι σχολικοί περίπατοι και εκπαιδευτικές εκδρομές πρέπει να γίνονται, διότι συντελούν στην κοινωνικοποίηση των μαθητών, όπου ως κοινωνικοποίηση ορίζεται η διαδικασία εκμάθησης των κοινωνικών κανόνων, των πίστεων και των αξιολογήσεων που προσδιορίζουν και κατευθύνουν την συμπεριφορά του ατόμου.

Επί του κρίσιμου θέματος: Αναμφίβολα οι καθηγητές που αναλαμβάνουν την συνοδεία των μαθητών σε σχολικούς περιπάτους και εκπαιδευτικές εκδρομές, έχουν από νομικής πλευράς ιδιαίτερη νομική υποχρέωση να αποτρέπουν την επέλευση αποτελεσμάτων, βλαπτικών για την σωματική ακεραιότητα, την υγεία και πολύ περισσότερο για την ζωή των παιδιών και τούτο διότι οι συνοδοί καθηγητές με την θέλησή τους, δηλαδή εκουσίως αναλαμβάνουν την προστασία εννόμων αγαθών των ιδίων των μαθητών (ανάληψη προστατευτικού καθήκοντος).

Οι καθηγητές είναι εγγυητές της προστασίας των μαθητών για τους κινδύνους που τους απειλούν σε μία εκδρομή ή σε έναν σχολικό περίπατο.
Αυτό όμως κατά την άποψή μου, δεν σημαίνει ότι άνευ άλλου φέρουν την δια παραλήψεως και εξ’ αμελείας ευθύνη για οτιδήποτε τυχόν συμβεί σε βάρος των μαθητών, υπέρ των οποίων υφίσταται καθήκον προστασίας τους.
Η εκούσια από πλευράς των καθηγητών – συναρτώμενη με την δημοσιοϋπαλληλική ιδιότητά τους – ανάληψη προστατευτικού καθήκοντος ως εγγυητών/εποπτών, που οφείλουν να εποπτεύουν κινδυνογόνες εστίες έναντι οιονδήποτε κινδύνων, δυνάμενων να απειλήσουν τους μαθητές, δεν σημαίνει κατ’ εμέ και άνευ ετέρου, ότι οι καθηγητές – επόπτες του χώρου της εκδρομής, φέρουν την εξ’ αμελείας ευθύνη για τον τυχόν τραυματισμό ή την τυχόν σοβαρότερη σωματική βλάβη των μαθητών.
Συνήθως στους σχολικούς περιπάτους ή τις εκπαιδευτικές εκδρομές τα ατυχήματα στους μαθητές συμβαίνουν στους χώρους της εκδρομής.

Ερώτημα: Οφείλουν οι καθηγητές να ελέγχουν επισταμένως την καταλληλότητα και την ασφάλεια του χώρου της εκδρομής; Ή να θεωρούν τον χώρο αυτό ως «κατά τεκμήριο» ασφαλή;
Σαφώς και θα πρέπει κατά την άποψή μου να μην θεωρούν τον χώρο της εκδρομής ως κατά τεκμήριο ασφαλή, αλλά να τον εξετάζουν ως προς την ασφάλεια και την καταλληλότητά του κατά περίπτωση.
Όμως έχουν πάντοτε τις κατάλληλες γνώσεις οι καθηγητές για να ελέγχουν την καταλληλότητα ενός χώρου εκδρομής, ιδίως όταν σ’ αυτόν υφίστανται οικοδομικές ή μεταλλικές κατασκευές των οποίων την καταλληλότητα μόνον ειδικοί με τεχνικές γνώσεις δύνανται να ελέγχουν ως προς την ασφάλειά τους;

Εάν π.χ. σε μία εκδρομή ένας μαθητής σ’ ένα γήπεδο κρεμαστεί από ένα δοκάρι τέρματος και πέσει στο έδαφος λόγω πτώσης του δοκαριού που αποκολλήθηκε, με συνέπεια τον τραυματισμό του, ευθύνεται ο καθηγητής που δεν ήλεγξε την σταθερότητα του δοκαριού ως τεχνικής – μεταλλικής κατασκευής;

Εάν σ’ έναν χώρο εκδρομής οι καθηγητές που συνοδεύουν τους μαθητές, δεν έχουν προ των οφθαλμών τους, συγκεκριμένες ενδείξεις ότι «κάτι φταίει εδώ» ή «κάτι δεν πάει καλά», ώστε να καταλήξουν ότι ο χώρος της εκδρομής είναι επικίνδυνος για τους μαθητές και συμβεί κάτι, θα έχουν ευθύνη;

Πιστεύω ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις οι συνοδοί – καθηγητές δικαιούνται να τρέφουν εμπιστοσύνη στο «καλώς έχει» και να απαλλάσσονται της ευθύνης σε περίπτωση ατυχήματος, διότι ουδείς υποχρεούται εις τα αδύνατα.
Επίσης οφείλουν άραγε οι συνοδοί καθηγητές ανά πάσα ώρα και στιγμή να βρίσκονται πλησίον των μαθητών, ώστε να αποτρέπουν ενδεχόμενες ή τυχόν παρακινδυνευμένες ενέργειες των τελευταίων;

Οφείλουν ποιο συγκεκριμένα οι καθηγητές να επιβλέπουν αδιαλείπτως τους μαθητές που κινούνται, παίζουν, πειράζονται, αθλούνται, ψυχαγωγούνται στον χώρο, ώστε να αποτρέψουν τυχόν κινδυνογόνες συμπεριφορές τους;
Εάν σε έναν χώρο εκδρομής οι μαθητές κατά την διάρκεια του παιχνιδιού επιδίδονται σε ενέργειες που δεν φαίνονται εκ πρώτης όψεως πρόσφορες να παραγάγουν κίνδυνο για την σωματική τους ακεραιότητα ευθύνεται ο συνοδός καθηγητής;

Και από την άλλη μεριά έχουν οι καθηγητές την αντικειμενική και υποκειμενική δυνατότητα να προβλέψουν τον κίνδυνο που υποκρύπτεται κατά της σωματικής ακεραιότητας και της υγείας των μαθητών, απ’ τις φαινομενικά και ορατά κοινωνικά πρόσφορες ενέργειες στις οποίες επιδίδονται, για να παίξουν, να ψυχαγωγηθούν, να διασκεδάσουν;
Άλλο πράγμα είναι να βλέπει ο καθηγητής τον μαθητή να πίνει και να μην επεμβαίνει αποτρεπτικά, οπότε φέρει ακεραία την ευθύνη για ό,τι συμβεί στον μεθυσμένο μαθητή και τελείως άλλο πράγμα να τον βλέπει να αθλείται σε γήπεδο ή να κινείται στον χώρο της εκδρομής και ξαφνικά να τραυματίζεται, επειδή υποχώρησε ένα κλειστό φρεάτιο ή έπεσε μία μπασκέτα που φαινόταν καλά στερεωμένη.

Αν οι γονείς επιτρέπεται να στέλνουν τα μικρά παιδιά τους στο σχολείο, βάζοντάς τα σε κάποιο μέσο μαζικής μεταφοράς, χωρίς να υποχρεούνται να το καλέσουν να γυρίσει πίσω ή χωρίς να είναι υποχρεωμένοι να τα εποπτεύσουν, σε περίπτωση που αυτά μπουν μέσα με δική τους πρωτοβουλία, γιατί να μην επιτρέπεται και στους καθηγητές, να θεωρούν ότι στέλνουν με ασφάλεια τους μαθητές, στους φαινομενικά και ορατά ασφαλείς σ αυτούς χώρους εκδρομής;

Όταν δεν υφίστανται συγκεκριμένες ενδείξεις που καθιστούν ορατό για τους καθηγητές τον κίνδυνο πρόκλησης ατυχημάτων κατά της σωματικής ακεραιότητας της υγείας και της ζωής των μαθητών κατά την διάρκεια σχολικών περιπάτων και εκδρομών, η άποψή μου είναι ότι η παράλειψη των καθηγητών να επιβλέπουν αδιαλείπτως τους μαθητές, ούτε συνδέεται με το επελθόν τυχόν αποτέλεσμα, ούτε μπορεί να τους καταλογιστεί αντικειμενικά.
Σ΄ αυτήν την περίπτωση οι καθηγητές δικαιούνται να τρέφουν εμπιστοσύνη στο ότι όλα στον χώρο της εκδρομής ήταν ασφαλή.

Με άλλα λόγια: Ασφαλώς και οφείλουν οι καθηγητές να επιβλέπουν σε μία σχολική εκδρομή τους μαθητές, αυτό όμως δεν σημαίνει κατ’ εμέ, ότι οφείλουν να ενεργούν και ως «φύλακες άγγελοι» των μαθητών γιατί τότε κατά την άποψή μου, δεν θα γινόταν καμία σχολική εκδρομή.

Ο δάσκαλος υποχρεούται να είναι φύλακας άγγελος ενός νηπίου ή ενός πολύ μικρού μαθητή, που αγνοεί πράγματι τον κίνδυνο, όχι όμως ο καθηγητής να είναι «φύλακας άγγελος» ενός μαθητή μεγαλύτερης ηλικίας που σταδιακά πρέπει να εξοικειώνεται με τον κίνδυνο και να μαθαίνει να τον χειρίζεται αυτόνομα!!!

Ο Φρόυντ αναφερόμενος στις σχέσεις γονέων και τέκνων είπε: «Θα ήταν ανεύθυνο εκ μέρους των γονέων να περιβάλουν τα παιδιά τους με μία προστατευτική ταμπέλα, δηλαδή στην πράξη να τα κρατούν κάπου κλειδωμένα και ακόμα και εκεί διαρκώς να τα εποπτεύουν».

Ο ROXIΝ δίνει ένα φοβερό κατ’ εμέ παράδειγμα: «Αν ένα μικρό παιδί που ακόμα πηγαίνει σε παιδικό σταθμό θελήσει οπωσδήποτε να δοκιμάσει την ικανότητά του να ισορροπήσει πάνω σ’ ένα τοιχάκι, η μητέρα του μπορεί να του επιτρέψει, ακόμα και αν υπάρχει κίνδυνος να τραυματιστεί ελαφρά από την πτώση του. Αλλιώς θα έχει όμως το πράγμα εάν το παιδί της κινδύνευε να υποστεί σοβαρό τραυματισμό».

Το συμπέρασμα από το παράδειγμα κατ’ εμέ είναι, ότι το εγγυητικό καθήκον προστασίας ενός συγκεκριμένου προσώπου που πράγματι το έχουν σε σχέση με τους μαθητές οι συνοδοί καθηγητές του, δεν ισχύει ανεξαιρέτως, αλλά υπόκειται σε εγγενείς περιορισμούς, που σχετίζονται με το συμφέρον του παιδιού –μαθητή να αποκτήσει την ελευθερία του και την αυτονομία του.

Μάλιστα στην νομική θεωρία και δειλά και στην Νομολογία, γίνεται λόγος για το καθήκον ενός προσώπου να διατηρεί το οργανωτικό πεδίο του σε ακίνδυνη κατάσταση. Το κάθε πρόσωπο δηλαδή είναι αποκλειστικά αρμόδιο για την διαχείριση του επικινδύνου οργανωτικού του πεδίου και για την αποτροπή των κινδύνων που απορρέουν από αυτό.
Σ’ ένα μουσείο κατά την διάρκεια μίας εκπαιδευτικής εκδρομής – εάν δεχόμασταν ότι οι καθηγητές είναι οι «φύλακες άγγελοι» των μαθητών – θα έπρεπε να ελέγξουν εξονυχιστικά εάν τα εκθέματα είναι ασφαλή και μόνον εάν δεν υφίσταται κίνδυνος να υποστούν κάποια σωματική βλάβη από αυτά οι μαθητές, πριν εισέλθουν στον χώρο και έρθουν σε επαφή μαζί τους, να τους επιτρέψουν την είσοδο!!!

Σ’ ένα γήπεδο ποδοσφαίρου αντίστοιχα, θα έπρεπε οι καθηγητές εάν ήταν «φύλακες άγγελοι» των μαθητών, να ελέγξουν εξονυχιστικά σπιθαμή προς σπιθαμή τον αγωνιστικό χώρο, για να δουν εάν είναι απαλλαγμένος από λακκούβες, πριν επιτρέψουν στους μαθητές να μπουν μέσα για να παίξουν μπάλα!!!

Αυτά όμως δεν είναι λογικά ούτε και νομικά αποδεκτά (τουλάχιστον κατά την δική μου θεώρηση των πραγμάτων), διότι εισάγουν το «δόγμα» της υποχρεωτικής καθολικής αμφιβολίας των πάντων σε μία εκδρομή από τους συνοδούς καθηγητές, οι οποίοι στην περίπτωση αυτή έμπροσθεν του κινδύνου ευρισκόμενοι να ενοχοποιηθούν για οτιδήποτε, πολύ απλά δεν θα αναλάμβαναν ποτέ να συνοδεύσουν τους μαθητές.
Με δόγματα δεν προάγεται η νομική επιστήμη!!!

Τέλος επισημαίνω ότι: Άλλο το καθήκον εποπτείας μίας πηγής κινδύνου σ’ έναν χώρο εκδρομής ή περιπάτου και άλλο το καθήκον προστασίας συγκεκριμένων προσώπων από κινδύνους που τα απειλούν.
Το καθήκον εποπτείας βαραίνει όχι τους καθηγητές, αλλά αυτούς που δημιούργησαν ή διατήρησαν την πηγή του κινδύνου, ενώ το δεύτερο της προστασίας συγκεκριμένων προσώπων, βαραίνει τους καθηγητές (υπό τις ανωτέρω διευκρινήσεις) που συνοδεύουν τους μαθητές σε σχολικό περίπατο. Το πρώτο όμως καθήκον εκτοπίζει το δεύτερο.