Η ελευθερία του τύπου σήμερα

Γράφει ο Χρήστος Ηλ. Τσίχλης

Παλαιότερα οι κίνδυνοι για την ελευθερία του τύπου, αφορούσαν επίσημες απαγορεύσεις και λογοκριτικές επιτροπές.Σήμερα οι περιορισμοί είναι διαφορετικοί και συνήθως έχουν το πρόσχημα της νομικής προστασίας που επιχειρεί να λειτουργήσει "παραδειγματικά", προκειμένου να τιμωρηθεί ο ενοχλητικός δημοσιογράφος αλλά και να αποτραπούν οι τρίτοι να συνεχίσουν το δρόμο του.

Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Κράτους.» Πρόκειται για το άρθρο 14§1 του Συντάγματος, που κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης σε εσωτερικό συνταγματικό επίπεδο. Το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ, ν.δ. 53/1974), που κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι τυχόν παραβιάσεις αυτού του άρθρου από ευρωπαϊκά κράτη δικάζονται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Τα δικαιώματα αυτά δεν είναι απεριόριστα, αλλά οι ίδιες οι διατυπώσεις των συνταγματικών και διεθνών κειμένων αναφέρονται σε περιορισμούς που προέρχονται είτε από τα ίδια τα κείμενα, είτε από τους κοινούς νόμους.

Οι περιορισμοί αυτοί συνδέονται και με κυρώσεις που μπορούν να επιβληθούν σε όποιον ασκεί τα δικαιώματά του πέραν από τα συνταγματικά όρια. Οι περιορισμοί αυτοί διακρίνονται σε δύο γενικότατες κατηγορίες που ομαδοποιούνται γύρω από α) ατομικά συμφέροντα και β) δημόσια συμφέροντα.

-Περιορισμοί για χάρη της προστασίας ιδιωτικών συμφερόντων: Προστασία της προσωπικότητας, της τιμής, της υπόληψης, της ιδιωτικής ζωής, του απορρήτου της επικοινωνίας και των προσωπικών δεδομένων.

-Προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας: έργα τέχνης ή επιστήμης, χωρίς να έχουμε σχετική άδεια. Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ο κίνδυνος να διωχθούμε για παραβίαση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ή των συγγενικών δικαιωμάτων των δικαιούχων. Αν μια φωτογραφία ή ένα κείμενο αποτελεί απλή αναπαραγωγή μιας είδησης, χωρίς επιπρόσθετη καλλιτεχνική αξία ή άλλη μορφής πρωτοτυπία, νομιμοποιούμαστε να την χρησιμοποιήσουμε στο μέσο ενημερωσής μας.

-Προστασία των κατατεθέντων σημάτων και logos: Οι εμπορικές επωνυμίες και τα σήματα φήμης προστατεύονται από την νομοθεσία και η χρήση τους δεν επιτρέπεται για παρόμοιες δραστηριότητες με αυτές για τις οποίες έχουν κατατεθεί.

-Περιορισμοί της ελευθερίας έκφρασης για λόγους προστασίας δημοσίου συμφέροντος:

Σε αυτήν την κατηγορία περιορισμών εντάσσονται τα λεγόμενα κρατικά απόρρητα, στα οποία μπορεί κάποιος περιστασιακά ή για υπηρεσιακούς λόγους να αποκτήσει κάποια στιγμή πρόσβαση και φυσικά δεσμεύεται να μην αποκαλύψει.

Το επαγγελματικό απόρρητο το οποίο ενδεχομένως δεσμεύει κάποιον. Δικηγόροι, Ιατροί, δημόσιοι υπάλληλοι και ελεύθεροι επαγγελματίες συνήθως δεσμεύονται και προστατεύονται από ειδικές διατάξεις και κώδικες δεοντολογίας για τις πληροφορίες που περιέρχονται σε αυτούς από την ενάσκηση του επαγγέλματός τους και δεσμεύονται να μην αποκαλύπτουν.

Προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας: Και αυτός είναι λόγος που κατά το Σύνταγμα επιτρέπει την κατάσχεση εντύπου. Επίσης υπάρχει ποινικό αδίκημα («κακόβουλη βλασφημία»), το οποίο όμως βρίσκεται στα όρια της συνταγματικότητας, ενόψει της ελευθερίας της έκφρασης.

Άσεμνα δημοσιεύματα που προσβάλλουν ολοφάνερα την δημόσια αιδώ: υπόκεινται σε κατάσχεση, κατά το Σύνταγμα. Ο νόμος περί ασέμνου, μάλιστα, δεν έχει καταργηθεί.

«Προσβολή του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας, εθνικών συμβόλων κλπ κλπ», επίσης σχεδόν απενεργοποιημένες διατάξεις. Σύμφωνα με την νομολογία του Αρείου Πάγου, ακόμα και η δριμεία κριτική κατά δημόσιων προσώπων είναι ανεκτή στο πλαίσιο της ελεύθερης έκφρασης. Η αντισυνταγματικότητά τους κρίνεται από το δικαστήριο. Δηλαδή πρέπει κανείς να περάσει από μια δικαστική διαδικασία για να αθωωθεί (και αν), γιατί τυπικά οι διατάξεις αποτελούν ισχύον δίκαιο και μόνο ο δικαστής μπορεί να διαγνώσει την αντισυνταγματικότητά τους.

Πέρα από τις συλλήψεις και τις υψηλές αποζημιώσεις, υπάρχει και το πρόβλημα της επιβολής των διατάξεων "περί τύπου" στο Διαδίκτυο. Η απαγόρευση της λήψης προληπτικών μέτρων εναντίον του δημόσιου λόγου είναι μια σημαντική εγγύηση, ώστε τουλάχιστον να μην χαθεί οτιδήποτε θετικό μπορεί να προσφέρει ακόμη και μια δήλωση που, με τεχνικούς όρους, βρίσκεται στο πλαίσιο του παρανόμου.

Υπάρχουν πολλές νομοθετικές ρυθμίσεις που περιορίζουν την ελευθερία του Τύπου στην ουσία της και σε προληπτικό επίπεδο: η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι η απαγόρευση της δημοσίευσης των δημοσκοπήσεων δεκαπέντε ολόκληρες ημέρες πριν τις εκλογές. Η απαγόρευση αυτή θεσμοθετήθηκε το 2009 και ήδη το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει επιληφθεί δύο προσφυγών για παραβίαση της ελευθερίας μετάδοσης και λήψης πληροφοριών που προβλέπεται από το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ.

Οι απειλές εναντίον δημοσιογράφων, ο οποίος φοβάται για την ασφάλειά του είναι ανησυχητικό, ιδιαίτερα καθώς τα ΜΜΕ έχουν λιγότερους πόρους για να τους υποστηρίξουν και καθώς κάποιες από τις αγωγές-μηνύσεις διεκδικούν τεράστιες αποζημιώσεις. Οι απολύσεις και το κλείσιμο επιχειρήσεων του κλάδου λόγω των οικονομικών προβλημάτων, εξάλλου, περιορίζουν την επικοινωνία των διαφορετικών απόψεων.

Οποιαδήποτε νομική ενέργεια σκοπεύει σε ένα αποτέλεσμα που επιδιώκει να αποτρέψει τον ίδιο τον δημοσιογράφο ή και οποιονδήποτε τρίτο να ασκήσει το δικαίωμα, αποτελεί παραβίαση του δικαιώματος.

Η ελευθεροτυπία δεν είναι θέμα της ΕΣΗΕΑ, παρά μόνον ως συνδικαλιστικός αγώνας. Ούτε ο έλεγχος της διαγωγής και του ήθους των μελών της .Ο έλεγχος της είδησης αφορά άλλες ανεξάρτητες αρχές -με βάση τους νόμους του κράτους και το Σύνταγμα και όχι το καταστατικό ενός σωματείου. Το ίδιο το Σύνταγμα παραπέμπει στο ΕΣΡ, αλλά αυτό δεν υπάρχει, λόγω της ανύπαρκτης σύνθεσής του .

*Δικηγόρος Αθηνών