Γράφει ο Κώστας Παπαϊωάννου*

Ο γνωστός κλασικός φιλόλογος συγγραφέας, διαπρεπής κριτικός κι ελληνιστής Ντάνιελ Μέντελσον, μας παρουσιάζει το συγγραφικό δημιούργημά του ανατέμνοντας τα χαρακτηριστικά της σχέσης με τον πατέρα του, όπως την ταυτότητά του σε σχέση με αυτή του πατέρα του, τις κύριες αλλά και τις μικρότερης σημασίας ωστόσο καθοριστικές επιλογές και των δύο, τις επαγγελματικές διαδρομές, τις φιλοδοξίες, τις χαμένες ευκαιρίες, τη στάση τους σε βασικές δομές του βίου, όπως πρόοδος, οικογένεια, συγγενείς-φίλοι, κράτος-πολιτεία, εκπαίδευση, κοινωνικές συναναστροφές, ανισότητες, στερεότυπα, έρωτας, γάμος κ.ά., διδάσκοντας από την α έως την ω ραψωδίες του Ομηρικού έπους Οδύσσεια. Πιο κάτω, ο αφηγητής-συγγραφέας συνδέει αποσπασματικά, τις δικές του ιστορίες στα έξι μέρη της Οδύσσειας, τις κυριότερες απ’ τα οποίες, για καλύτερη κατανόηση, νιώθω την ανάγκη να παραθέσω.

Ο χρόνος συμπυκνωμένος στα στενά χρονικά όρια ενός τετράμηνου σεμιναρίου με θέμα την Οδύσσεια. Επίσης, και κατά τη διάρκεια ενός 10/ήμερου θεματικού ταξιδιού ανά τη Μεσόγειο, με την ονομασία «Στα ίχνη της Οδύσσειας», στα μέρη όπου διαδραματίζονται τα τεκταινόμενα των περιπετειών του κεντρικού ήρωα. Και μέσα στο χρόνο αυτό, οι τελευταίοι έξι μήνες της καθόδου του γερο Τζέικ Μέντελσον στον Άδη, όπου κι εκεί γίνεται ‘σιωπηλή διαλεκτική’ ανάμεσα σε γιο-πατέρα-αρχαίο κείμενο. Συνολικά δεκατέσσερις μήνες, ενάμισης χρόνος σχεδόν, για ένα τέτοιο πόνημα ψυχής, ενός 50άχρονου και του 80άχρονου πατέρα του. Χρόνος φυσικά λίγος, όπως συνήθως συμβαίνει ανάμεσα σε γονείς-παιδιά, όταν κάποιο σκέλος της σχέσης αποζητά μια ανακεφαλαίωση, μια δίκαιη απόδοση ευθυνών, μια διαυγή όχι θαμπή ανάμνηση... και μια δικαιολογία!

Προοίμιο:

Τον άνδρα τον πολύτροπο, Μούσα ιστόρησέ μου

Με αφορμή το επίθετο πολύτροπος , θυμόταν ότι ο πατέρας του......σε μια περίπτωση αγχωτική , που θα μπορούσε να ήταν ψυχικά επώδυνη για τον ίδιον, καθώς το αεροπλάνο δεν μπορούσε να προσγειωθεί στο αεροδρόμιο της Νέας Υόρκης, είχε πει αστειευόμενος εν μέρει, και για να στρέψει αλλού την προσοχή του γιου του σε άλλον προβληματισμό: «...πώς γίνεται... διανύοντας μεγάλες αποστάσεις ταξιδεύοντας, χωρίς να φθάνεις πουθενά;». Και είχε επιδείξει την ιδανική στάση: «...πόσο σωστά, σκέφτομαι, χειρίστηκε το όλο θέμα, κρατώντας τους τόνους χαμηλούς προσποιούμενος ότι δε συνέβαινε και τίποτε ασυνήθιστο, δίνοντας το παράδειγμα κι ο ίδιος...»

... που... ατέλειωτα περιπλανήθηκε...

«Είχαμε ζήσει όμως την οδύσσειά μας – είχαμε ταξιδέψει μαζί...μέσα στο κείμενο, στη διάρκεια ενός ακαδημαϊκού εξαμήνου, που...όπως καθόμουν τώρα και κοιτούσα την ακίνητη μορφή του πατέρα μου, μου φαινόταν όλο και πιο πολύ πως αφορούσε όχι τόσο το παρελθόν, όσο στο παρόν».

...Γνώρισε πολιτείες πολλών ανθρώπων

Δε χρειάστηκε να ταξιδέψει πολύ, ούτε να γνωρίσει τους πάντες για να καταλάβει... Είχε τα βιβλία. Τη γνώση για τον κόσμο που του παρείχαν... Εξάλλου, «...ο πατέρας μου δεν κοιτούσε το φεγγάρι. Διάβαζε. Αλλά έτσι κι αλλιώς, διάβαζε συνέχεια. ...Ο πατέρας μου, του οποίου οι γονείς δεν ήταν καθόλου των βιβλίων, μου είχε πει κάποτε μια ιστορία για το πώς έγινε δεινός αναγνώστης. Γύρω στα δεκατρία του, του διέγνωσαν λανθασμένα ρευματικό πυρετό, οπότε αναγκάστηκε να...»

...κι έμαθε τις βουλές τους...

«..Μεγαλώνοντας, άρχισα να καταλαβαίνω ότι, για κείνον, τα πάντα αποτελούσαν μέρος μιας μεγάλης, συμπαντικών διαστάσεων πάλης, ανάμεσα στα προτερήματα...όταν εξηγούσε γιατί ένα συγκεκριμένο κομμάτι που μας άρεσε ή ένα φιλμ που έβλεπε πολύς κόσμος, δεν ήταν στ’ αλήθεια σπουδαίο-κι αυτά τα προτερήματα ήταν η στιβαρότητα και η αντοχή και η αυθεντικότητα...».

Κόρη του Δία, πες μας την ιστορία...»

Τηλεμάχεια:

  1. (πατέρες και γιοι): «...Στην περίπτωση του πατέρα μου όμως τζίφος. Σκεφτόμουν πώς κοιτούσε τα τεστ και τις ασκήσεις των μαθηματικών που έφερνα στο σπίτι, τα κόκκινα Χ, σαν θυμωμένα κεντήματα, στο περιθώριο της κόλλας, κι αναρωτιόμουν τι λογής δάσκαλος να υπήρξε άραγε ο καθηγητής Τζέι Μέντελσον. Τώρα ο πατέρας μου καθόταν στη δική μου τάξη στο πρώτο μάθημα της Οδύσσειας με το χέρι υψωμένο. Ναι, είπε, είμαι ο πατέρας του...» και «...Γιατί δεν τη σκέφτεσαι σαν δασκάλα του είπα. Τον διδάσκει». «Είπε ο πατέρας μου: Γιατί ο καλός δάσκαλος δε σου λέει απλώς τι να κάνεις και τι να σκέφτεσαι. Ο καλός δάσκαλος σου δείχνει τον τρόπο, σου εξηγεί τα πράγματα. Ο δάσκαλος δεν το παίζει αφεντικό, πρέπει να βοηθάει να καταλήγεις στα δικά σου συμπεράσματα. Θυμάμαι τον εαυτό μου στα δώδεκα να στέκομαι μπροστά στο ξύλινο γραφείο του πατέρα μου ... μ’ ένα φύλλο μαθηματικών ασκήσεων να τρέμει στο τεντωμένο μου χέρι σαν ένα πλάσμα ζωντανό και έντρομο...Ήταν η σειρά μου τώρα να ανασηκώσω το φρύδι. Τον κοίταξα και είπα: Ά, μπα;...»
  2. «...Το ογκώδες λεξικό Merriam Webster που μου αγόρασε ο πατέρας μου...παραμονές του πρώτου σημαντικού ταξιδιού που έκανα κι εγώ ποτέ...δίνει για το travail τον ορισμό «επώδυνη κι επίπονη προσπάθεια». Πράγματι, μπορεί κανείς να διακρίνει φευγαλέα την οδύνη ...να αιωρείται πίσω από τα γράμματα της λέξης TRAVAIL,…»,
  3. (Ανδρόγυνα): «...Γιατί ήξερα τον παππού σου...Κι εσύ; Σκέφτηκα. Ήξερα τον πατέρα μου και ήξερα πως δεν είχε παραστρατήσει ποτέ του, πως ποτέ του δεν αναζήτησε άλλη γυναίκα για να θρέψει τη ματαιοδοξία του...κυρίως όμως, πίστευα, γιατί αν πρόδιδε την μητέρα μου, θα ήταν σαν να είχε προδώσει κάτι ακόμα σημαντικότερο για τον ίδιο: εκείνο τον άτεγκτο κώδικα που δεν άφηνε χώρο για γκρίζες ζώνες, όπου το Χ ήταν πάντα και μόνο Χ, ο γάμος ήταν γάμος, η γυναίκα σου ήταν γυναίκα σου, όσο ζόρικα κι αν ήταν τα πράγματα, όσες φορές κι αν σηκωνόσουν μετά το βραδινό από το τραπέζι για να βρεις καταφύγιο στο μικρό σου δωματιάκι , ενώ εκείνη καθάριζε την κουζίνα κλαίγοντας...»

Απόλογοι:

  1. «Τα παιδιά πάντα φαντάζονται πως ο πιο αληθινός εαυτός των γονιών τους, είναι αυτός που δείχνουν ως γονείς. Γιατί όμως;...Ίσως να είναι και ο μπαμπάς πολύτροπος..........ίσως όπως με τόση επίταση υποδηλώνει το επίθετο στην Οδύσσεια, η ταυτότητα να μην είναι και τόσο θέμα αντιθετικών ζευγών, ο περιφρονητικός και ο ευπροσήγορος, ο πατέρας κι ο σύζυγος , ο πατέρας και ο γιος, αλλά μάλλον θέμα καλειδοσκοπικής προοπτικής. Ίσως το όλο θέμα είναι πιο τμήμα του κύκλου μπορείς να δεις από εκεί που στέκεσαι.»
  2. Η κορύφωση των συναθροίσεων αυτών μας εύρισκε πάντα όλους μαζί στριμωγμένους γύρω από το τραπέζι της τραπεζαρίας, με τον παππού μου να λέει κάποια από τις ιστορίες του, που ως κοινό θέμα τους είχαν την ικανότητά του να...Αλλά οι ιστορίες του ήταν τόσο ωραίες, που κανείς δεν ήθελε να τις αμφισβητήσει...Κανείς, εκτός από τον πατέρα μου. Θυμάμαι την έκφραση εκνευρισμένης δυσπιστίας...το πρόσωπό του κλειστό ...απαθές, λες κι οποιαδήποτε αντίδραση στις ιστορίες του παππού μου... θα σήμαινε αποτυχία, ήττα.»
  3. «Μ’ αρέσει που δεν είναι κάτω! Εγώ πάντα πίστευα ότι ήταν κάτι σαν την Κόλαση-ξέρεις, κάτω από την επιφάνεια της γης. Αλλά αυτοί οι τύποι πήγαιναν με καραβάκι, λες και είναι απλώς ένα μέρος σαν όλα τα άλλα πάνω στον χάρτη».«Δεν χρειάζεσαι θεούς για να πας εκεί-είναι ένα φυσιολογικό ταξίδι που μπορεί ναπαίρνει να το κάνουν και πολύ δύσκολο το να φτάσεις εκεί. Το ταξίδι στη χώρα των νεκρών το κάνουν εντέλει όλοι κάποια στιγμή...»«Χα χα είπε επίπεδα. Αυτό ξαναπές το.»
  4. «Μπαμπά επανέλαβα. Κάτσε να καταλάβω. Ήταν στο Μπρονξ ένα γκέι αγόρι ...που ήταν ερωτευμένο μαζί σου και που είμαι σίγουρος σου έβγαλε το παρατσούκλι Λούπι, αλλά ποτέ μέχρι τώρα δεν σου πέρασε απ’ το μυαλό να μου πεις γι αυτό;»«Αχ Νταν. Απλό είναι, δεν ήξερα πώς να μιλήσω γι αυτό»«Εντάξει είπα. Ε, τώρα ξέρεις πώς. Για όνομα,βρε μπαμπά...Είμαστε σε κρουαζιέρα με θέμα την Οδύσσεια. Όλοι λοιπόν έχουν από μια ιστορία».«Και όλοι έχουν κι από ένα...κουσούρι».«Ναι είπα, όλοι έχουν. Κι ύστερα πρόσθεσα χαμηλόφωνα: Απλώς μερικές ιστορίες, θέλουν περισσότερο χρόνο για να τις πεις.»
  5. «Το πιστεύεις κι εσύ; ρώτησα. Ότι το ταξίδι είναι πιο σημαντικό από τον προορισμό;»

«Νομίζω πως μάλλον είναι και τα δύο σημαντικά, απάντησε μετά από μια στιγμή. Θέλω να πω, προφανώς πιστεύω στα αποτελέσματα, στο να πετυχαίνεις πράγματα....... Οπότε μάλλον αυτό εννοούν οι άνθρωποι όταν λένε για ‘προορισμό᾿ -να φτάνεις εκεί που θες, να πραγματοποιείς τους στόχους σου. ... Κρίνεσαι για όσα πετυχαίνεις. Δεν υπάρχει καλός βαθμός για την προσπάθεια»

Νόστος:

  1. «Ο καλύτερος δάσκαλος είναι εκείνος που θέλει να βρεις νόημα και σε όσα χαίρεται ο ίδιος, ώστε η χαρά για την ομορφιά τους να επιζήσει και μετά απ’ αυτόν . Και κάπως έτσι.... η καλή διδασκαλία μοιάζει με το γονιό που κάνει καλά τη δουλειά του .......................................................................................................... Ποτέ δεν μου πέρασε από το μυαλό όταν ήμουν μικρός, είτε έφηβος είτε εικοσάρης είτε και τριαντάρης ακόμα, ότι η μανιώδης προσκόλλησή μου σ’ εκείνες τις άλλες , πιο εκλεπτυσμένες πατρικές μορφές ... οι συνεχείς αναφορές, όταν πήγαινα κολέγιο, στον αρχιτέκτοναπατέρα του συγκατοίκου μου,όλα αυτά θα μπορούσαν να έχουν συναισθηματικό αντίκτυπο στον πατέρα μου –ίσως επειδή είχα συνηθίσει στην ιδέα ότι ο πατέρας μου δεν ήταν και πολύ συναισθηματικός με οτιδήποτε. Είχα πείσει τον εαυτό μου ότι η ψυχρότητα που έδειχνε ήταν ένας απ’ τους πολλούς λόγους για τους οποίους είχα ανάγκη εκείνους τους άλλους, τους πιο ζεστούς, πιο εκδηλωτικούς άνδρες....».
  2. «.... Όχι. Το έγκλημα είναι έγκλημα. Όταν έχεις κάνει κακό, έ έχεις κάνει κακό. Δεν υπάρχουν διαβαθμίσεις - Δεν υπάρχουν διαβαθμίσεις όταν παραβαίνεις το νόμο. Ή τον έχεις παραβιάσει ή δεν τον έχεις παραβιάσει!Αυτό σημαίνει δικαιοσύνη».Ο Τζακ κοίταξε τον πατέρα μου: «Σκληρή δικαιοσύνη!»

Ο πατέρας μου τον κοίταξε και γρύλισε: «Είναι σκληρός ο κόσμος». ................................................................................................

«Ήξερα πως η σκληρότητα του κόσμου ήταν αυτό που δικαιολογούσε την δική του σκληρή δικαιοσύνη – την άτεγκτη εφαρμογή των αυστηρών προδιαγραφών της εντιμότητας και της πνευματικής επάρκειας στον εαυτό του, στους φίλους του, σ’ εμάς. Έπρεπε να είσαι σκληρό καρύδι. Εξάλλου ο κόσμος δε συμβιβάζεται, οπότε γιατί να συμβιβάζεσαι εσύ;»

  1. «Κι εγώ δυσκολευόμουν να το εξηγήσω. Σκέφτηκα τον πατέρα μου, την εμμονή του με την εκπαίδευση. ...θυμήθηκα επίσης πως με είχε πιέσει να διερευνήσω την πιθανότητα να μπω στο Σώμα Εκπαίδευσης Εφέδρων Αξιωματικώντότε που ετοιμαζόμουν να ξεκινήσω το πανεπιστήμιο. Θα γίνεις αξιωματικός μου είχε πει, θα σου πληρώνουν τα πάντα κι εσύ τομόνο που θα έχεις να κάνεις είναι ναπροσφέρεις μερικά χρόνια υπηρεσίας! Και τώρα μάθαινα ότι ο ίδιος είχε απορρίψει αυτόν ακριβώς το δρόμο που πρότεινε σ’ εμένα τριάντα χρόνια αργότερα...»

Αναγνώρισις:

  1. «Old spice
  2. «Η μητέρα του ήταν όμορφη, είπε ο πατέρας μου....την τελευταία του σεμιναρίου της Οδύσσειας...Η φορά που μίλησε για τη μητέρα μου και πόσο όμορφη ήταν και για τα μυστικά και όσα μοιράζονται τα ζευγάρια , που τελικά έμειναν ως απόσταγμα απ’ όλα εκείνα που τους ένωσαν αρχικά, το 1948, όταν πρωτογνωρίστηκαν στο Μπρονξ. Εκείνη ήταν δεκαεπτά κι εκείνος δεκαεννιά, είχε μόλις τελειώσει στρατό – στον οποίο, όπως πολύ καλά ήξερα, είχε πάει για να μπορέσει να μορφωθεί».

Εξαρτάται πού θα επικεντρώσεις για να αξιολογήσεις το περιεχόμενο αυτού του έργου. Στον πατέρα; στις ερμηνείες της Οδύσσειας; στη διδασκαλία και τις θεωρίες περί κατανόησης και παιδαγωγικής; Στην δομή της οικογένειας του συγγραφέα και των μελών της; Στο κοινό και το ατομικό τους παρελθόν; Στα συναισθήματα πατέρα-γιου; Στους ηθικούς κώδικες που υποστήριζαν; Στα επιμελώς κρυμμένα μυστικά; Στις αντίρροπες πολλές φορές δυνάμεις, ωστόσο εξισορροπιστικές, που είχαν αναπτύξει τα μέλη αυτής της πολυμελούς, εβραιοελληνικής καταβολής αλλά τυπικά αμερικάνικης οικογένειας , χάριν της οικογενειακής ‘ομοφροσύνης’; Απαξίωση και υποστήριξη. Αυστηρότητα και χαλαρότητα. Υποκειμενικότητα και αντικειμενικότητα... Όλα διανθισμένα με χιούμορ, νοσταλγία και επανεκκίνηση προς τα ‘μπρος , καύσιμα απαραίτητα για τη λειτουργία της «μηχανής» που έστησαν κάποια μέρα του 1948 ο δεκαεννιάχρονος Τζέι και η δεκαεπτάχρονη Μερλ χαρισματικά άτομα της ούτως ή άλλως ‘ένδοξης’ εποχής τους.

Διακριτικό αλλά αισθητό άρωμα μιας ‘άλλης εποχής’: Οι δρόμοι και οι λεωφόροι στο Μπρονξ, το τρένο, ο σταθμός στο Μπερντ....,το Παλμ Μπητς, το Νιου Τζέρζυ, το Κουίνς, το Μανχάταν, τα προάστια της Νέας Υόρκης, τα παλιά σπίτια με τους όμορφους κήπους δεξιά κι αριστερά στο δρόμο, τα πλατάνια, τα φθινοπωρινά φύλλα, το χιόνι το χειμώνα, το σχολικό....Οι παμπάλαιες πολυκατοικίες με τις κακοφωτισμένες σκάλες, τα εσωτερικά διαμερίσματα με το ματάκι στην πόρτα....Οι φίλοι συγκεντρωμένοι τα μεσημέρια της Κυριακής, να διηγούνται πραγματικές και φανταστικές ιστορίες, να πειράζουν ο ένας τον άλλον, να ακούνε μουσική και να τραγουδούν... «τότε που η μουσική ήταν μουσική και τα τραγούδια-τραγούδια».

Εκτός από το άψογο πόνημά σου και την εξαιρετική για απαίδευτους στα φιλολογικά διδασκαλία της Οδύσσειας, ευχαριστούμε Ντάνιελ ΤΖέι Μέντελσον που μας θύμισες εκείνες τις ‘ωραίες’ εικόνες που εμείς ακόμα βλέπουμε στις ταινίες του προσφιλούς είδους του αμερικάνικου κινηματογράφου και που υποδηλώνουν πως... κάποτε, μετά τον μεγάλο πόλεμο παρ’ όλα αυτά, υπήρξε μια διάχυτη αθωότητα, ένα καινούριο ξεκίνημα, αδιαμφισβήτητες αξίες, ένα όραμα συλλογικό που ‘έδενε’ αρμονικά με το ατομικό και που οι γεννήτορες προσπάθησαν να κληροδοτήσουν στους απογόνους τους. Το κυριότερο; Μια προσπάθεια απ’ τον καθένα, να υποβαθμίσει...τα προβλήματα που ‘κουβαλούσε’ στο σαρκίο του από παιδί και που προσπαθούσε με επιτυχία από εμπόδια να τα μετατρέψει σε εφαλτήρια..!

* Μέλος της Λέσχης Ανάγνωσης Σπάρτης