Γράφει ο Ηλίας Παναγιωτακάκος

Στις σύγχρονες κοινωνίες της πληροφορίας, οι δημοσκοπήσεις παρουσιάζονται ως εργαλεία αποτύπωσης της κοινής γνώμης. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι φορές που λειτουργούν όχι ως αντανάκλαση αλλά ως διαμόρφωση αυτής της γνώμης. Με τη συστηματική τους παρουσία στα μέσα ενημέρωσης, επηρεάζουν την πολιτική συμπεριφορά, τη στάση των πολιτών απέναντι σε κοινωνικά θέματα και, ενίοτε, τις ίδιες τις εκλογικές αναμετρήσεις.

Στην Ελλάδα των τελευταίων ετών οι δημοσκοπήσεις έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτικής καθημερινότητας. Σχεδόν κάθε εβδομάδα νέα στοιχεία, νέες «μετρήσεις» της κοινωνίας φιλοξενούνται σε δελτία ειδήσεων και πρωτοσέλιδα εφημερίδων, δημιουργώντας την εντύπωση πως η κοινή γνώμη είναι διαρκώς "υπό παρακολούθηση". Το ερώτημα όμως είναι κρίσιμο: τι μπορεί πραγματικά να αλλάξει σε μια κοινωνία μέσα σε επτά ημέρες;

Αντιφάσεις και απορίες

Το παράδοξο δεν σταματά εδώ. Στις ίδιες δημοσκοπήσεις συχνά εμφανίζονται εντυπωσιακές αντιφάσεις:

Η ακρίβεια περιγράφεται ως το μεγαλύτερο πρόβλημα των πολιτών.

Τα σκάνδαλα —υποκλοπές, ΟΠΕΚΕΠΕ, Ομάδα Αλήθειας, Τέμπη— καταγράφονται ως σοβαρά πλήγματα στην εμπιστοσύνη στους θεσμούς.

Η γενική εικόνα της κυβέρνησης εμφανίζεται φθαρμένη στους «ποιοτικούς δείκτες» (εμπιστοσύνη, αποτελεσματικότητα, διαφάνεια).

Κι όμως, στην πρόθεση ψήφου η ίδια κυβέρνηση συχνά διατηρεί «τεχνηέντως;» προβάδισμα ή και κερδίζει πόντους. Πώς είναι δυνατόν μια τόσο εμφανής δυσαρέσκεια να μη μεταφράζεται σε πολιτική επιλογή; Πώς εξηγείται αυτή η απόκλιση;

Οι θεωρίες της κοινής γνώμης

Η πολιτική επιστήμη προσφέρει κάποιες απαντήσεις:

  • Σύμφωνα με τη θεωρία της «έλλειψης εναλλακτικής», οι πολίτες μπορεί να δυσανασχετούν αλλά δεν βλέπουν ρεαλιστική εναλλακτική λύση στο υπάρχον σύστημα.
  • Η «Λευκή Σιωπή»υποστηρίζει πως όταν τα μέσα παρουσιάζουν μία άποψη ως κυρίαρχη, οι διαφωνούντες αποφεύγουν να την εκφράσουν δημόσια — και έτσι η «πλειοψηφική τάση» αυτοτροφοδοτείται.
  • Η «κόπωση της κοινής γνώμης» λειτουργεί επίσης: όταν τα σκάνδαλα είναι διαρκή και αλλεπάλληλα, παύουν να παράγουν πολιτικό αποτέλεσμα, γίνονται «λευκός θόρυβος».

Η τεχνική διάσταση: Δείγμα, χρόνος, διατύπωση

Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται και η τεχνική πλευρά των δημοσκοπήσεων:

  • Ποιο είναι το δείγμα; Αν π.χ. η έρευνα διεξάγεται κυρίως μέσω σταθερών τηλεφώνων, αποκλείονται οι νέοι.
  • Πώς τίθενται οι ερωτήσεις; Ο τρόπος διατύπωσης επηρεάζει δραματικά τις απαντήσεις.
  • Πότε διεξάγεται; Αν γίνει αμέσως μετά από ένα "θετικό" για την κυβέρνηση γεγονός, ενδέχεται να αλλοιωθεί το αποτέλεσμα.

Το ενδεχόμενο χειραγώγησης

Τέλος, το ερώτημα που υπόγεια διατρέχει τη δημόσια συζήτηση είναι ξεκάθαρο:
Μπορεί οι ίδιες οι δημοσκοπήσεις να λειτουργούν ως εργαλείο επηρεασμού της κοινής γνώμης;
Όταν ο πολίτης βομβαρδίζεται κάθε εβδομάδα με την εικόνα ενός αμετάβλητου πολιτικού σκηνικού, ενισχύεται η αίσθηση ότι «τίποτα δεν αλλάζει» — άρα και το εκλογικό αποτέλεσμα μοιάζει προδιαγεγραμμένο. Η ψυχολογία της «αυτοεκπληρούμενης προφητείας» κάνει τότε την εμφάνισή της.

Τελικά συμπεράσματα

  • Οι δημοσκοπήσεις, από ουδέτερο εργαλείο αποτύπωσης της κοινωνικής τάσης, μπορούν να μετατραπούν σε ενεργό παράγοντα διαμόρφωσής της. Όσο η πολιτική εναλλακτική μοιάζει ανύπαρκτη και όσο τα μέσα ενημέρωσης προβάλλουν τις μετρήσεις σαν "αναμφισβήτητες αλήθειες", τόσο η κοινωνία παραμένει σε αδράνεια.
  • Το ζητούμενο για την ίδια τη δημοκρατία είναι σαφές:
    Είτε οι δημοσκοπήσεις θα υπηρετούν τη διαφάνεια και την ειλικρινή ενημέρωση — είτε θα γίνουν όργανο χειραγώγησης και πολιτικού μιθριδατισμού.
  • Γιατί αν η μάχη κριθεί εκεί, η κάλπη θα 'ρθει απλώς να την επικυρώσει.
  • Η δημοκρατία όμως δεν μπορεί να ζει με προεκτυπωμένα αποτελέσματα. Ούτε να πιστεύει σε πολιτικές «προφητείες» που αυτοεπιβεβαιώνονται. Όσο οι δημοσκοπήσεις παραμένουν εργαλείο πολιτικής στρατηγικής κι όχι καθρέφτης της κοινωνίας, τόσο πιο μακριά θα βρίσκεται η αλήθεια — και τόσο πιο ακίνητη θα μοιάζει μια κοινωνία που διψά για αλλαγή.