Ενόψει εκλογών: «Το Φαινόμενο του Κοιμώμενου» και η «Ψυχολογιοποίηση».

Γράφει ο Χρήστος Κ. Αλεξάκος

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, το Υπουργείο Πολέμου (και όχι Άμυνας) των ΗΠΑ θέλησε να εξετάσει κατά πόσο οι ταινίες προπαγάνδας που πρόβαλε, είχαν αποτελεσματική εφαρμογή. Προχώρησε έτσι, σε σχετικές πειραματικές μελέτες καταγράφοντας το βαθμό επιρροής.

Σύμφωνα με την υπόθεση εργασίας, εξετάστηκε ο βαθμός κατά τον οποίο οι ταινίες επηρέαζαν τον μέσο αμερικάνο στρατιώτη. Τόσο οι ψυχολόγοι που πήραν μέρος όσο και οι παραγωγοί των ταινιών, ύστερα από την προβολή τους, ανέμεναν την καταγραφή μιας τεράστιας αλλαγής όσον αφορά στη στάση των στρατιωτών απέναντι στον πόλεμο. Μιας αλλαγής, ανάλογης με τα μηνύματα που ήθελαν να περάσουν.

Προς μεγάλη τους έκπληξή όμως, τα αποτελέσματα όχι μόνο δεν ήταν τα αναμενόμενα αλλά θεωρήθηκαν και ως ένα βαρύ πλήγμα για τους ειδήμονες της προπαγάνδας. Συγκεκριμένα, ενώ οι ταινίες ήταν εμψυχωτικές και ενίσχυαν κάποιες υφιστάμενες στάσεις, τα πειράματα έδειξαν πως ήταν εξαιρετικά απίθανο να κάνουν τους στρατιώτες περισσότερο αισιόδοξους ως προς τον πόλεμο. Επιπρόσθετα, αυτό αποτέλεσε μεγάλη έκπληξη γιατί οι στρατιώτες γνώριζαν πως πρόκειται για προπαγανδίστικες ταινίες που είχαν σχεδιαστεί για να αλλάξουν τη στάση τους. Για το λόγο αυτό, οι στρατιώτες, είχαν τη στιγμή της προβολής, ανεβασμένες άμυνες ως προς το σκοπό των ταινιών αλλά και το περιεχόμενό τους.

Αυτό που ανακάλυψαν όμως οι ερευνητές, ήταν πως κάποιες από τις ταινίες δεν επηρέασαν αμέσως τους στρατιώτες αλλά αρκετούς μήνες μετά από τις προβολές. Αρχικά δεν υπήρξε άμεση μεταβολή στις συμπεριφορές αλλά οι όποιες αλλαγές καταγράφηκαν ήταν εννέα εβδομάδες αργότερα.

Συγκεκριμένα, αμερικάνοι στρατιώτες που παρακολούθησαν μια ταινία για τη Μάχη της Αγγλίας, έδειξαν μια μικρή συμπάθεια προς τους Άγγλους, όχι αμέσως μετά την προβολή της αλλά πέντε μέρες αργότερα. Ωστόσο, αυτή η μικρή συμπάθεια εξανεμίστηκε εννέα εβδομάδες αργότερα. Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε «το φαινόμενο του κοιμώμενου (sleeper effect)».

Αντίκτυπος

Από τη στιγμή που το φαινόμενο γνωστοποιήθηκε, έγινε αντικείμενο μεγάλης έρευνας αλλά και αντιπαράθεσης μεταξύ επιστημόνων. Επιπλέον, υπάρχουν πολλά πειράματα που αποδεικνύουν το φαινόμενο ενώ άλλα δε δίνουν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Πολύ λογικά, μια μερίδα ανθρώπων αναρωτήθηκε κατά πόσο το φαινόμενο ισχύει μιας και έρχεται σε αντίθεση με την κοινή λογική. Γιατί η λογική πρεσβεύει πως, η πειθώ είναι δυνατότερη μετά την προβολή ή την επικοινωνία ενός μηνύματος. Όσο περνάει ο καιρός η πιεστικότητα του μηνύματος θα έπρεπε να αποδυναμώνεται ενώ οι στάση των ατόμων να επιστρέφει στην αρχική τους φάση, γεγονός που πολλές άλλες μελέτες έχουν αποδείξει.

Παρόλα αυτά οι συγκριτικές μελέτες ερευνητών που συνοψίζονται στη μετα-ανάλυση των Kumkale & Albarracin (2004), κατέληξαν πως το φαινόμενο δεν υφίσταται γενικά αλλά μόνο σε δυο περιπτώσεις:

1. Έντονη αρχική επίπτωση: Προκύπτει μόνο εάν το πειστικό μήνυμα έχει μια σημαντική αρχική κρούση. Αν δεν είναι αρκετά ισχυρό τότε δεν θα αποτυπωθεί βαθιά στο μυαλό μας, μένοντας για ένα διάστημα στο υποσυνείδητο πριν να επιστρέψει από όπου και όπως ξεκίνησε (boomerang effect).

2. Διάδοση μηνύματος: Στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να είναι προφανές ότι η πηγή του μηνύματος δεν είναι έμπιστη έτσι ώστε να το θεωρήσουμε ως δυσφημιστικό. Όπως όταν οι στρατιώτες παρακολουθούσαν την προπαγανδίστικη ταινία και το γνώριζαν.

Αυτό που φαίνεται να συμβαίνει είναι το εξής: τα άτομα πείθονται από τα επιχειρήματα μέχρι τη στιγμή που θα καταλάβουν πως η πηγή του μηνύματος δεν είναι αξιόπιστη. Εδώ όμως πρέπει να σημειωθεί πως, ο μέσος άνθρωπος (η μάζα) δεν έχει την τάση να επεξεργάζεται αποτελεσματικά και σε βάθος τα μηνύματα που διαδίδονται (μέσω μη έμπιστων πηγών). Έτσι με την πάροδο του χρόνου η διαδικασία γίνεται άκρως ενδιαφέρουσα: τα άτομα ξεχνούν την πληροφορία και έτσι το περιεχόμενο του πειστικού μηνύματος που υποβλήθηκε προς επεξεργασία, χτυπάει εκεί που πρέπει ή με άλλα λόγια «κάνει τη βρώμικη δουλειά του».

Αναγνώριση της πηγής πριν από το μήνυμα

Το «φαινόμενο του κοιμώμενου» δεν είναι ότι καλύτερο για τους διαφημιστές, τους δημοσιογράφους, τα πολιτικά κόμματα και γενικά τα ΜΜΕ ή όσους προσπαθούν μέσω προπαγάνδας να περάσουν τα δικά τους μηνύματα. Ο αντίκτυπος είναι ισχυρότερος όταν το μήνυμα έχει διαδοθεί εκ των υστέρων. Όταν για παράδειγμα βλέπουμε αγγελίες, συνήθως ξέρουμε από πριν πως δεν τις εμπιστευόμαστε απόλυτα και έτσι το μυαλό μας βρίσκεται σε επιφυλακή για τον εντοπισμό ψευδών στοιχείων.

Γενικά, το φαινόμενο το συναντάμε σε αρκετά σημεία της καθημερινότητάς μας. Όπως για παράδειγμα όταν διαβάζουμε ένα άρθρο που γράφει για τα οφέλη του γάλακτος και στο τέλος βλέπουμε πως ο συγγραφέας είναι και ο υπεύθυνος μάρκετινγκ της γαλακτοβιομηχανίας που το παράγει (ενδεχόμενη λευκή προπαγάνδα).

Κάθε φορά που λαμβάνουμε ένα πειστικό μήνυμα και πριν βρούμε την πηγή του, είναι πολύ πιθανό να έχει ενεργοποιηθεί μαζί με αυτό και το «φαινόμενο του κοιμώμενου». Οφείλουν λοιπόν, οι έξυπνοι δέκτες των μηνυμάτων, να γνωρίζουν ή να ψάχνουν την προέλευσή τους πριν τα διαβάσουν.

Ψυχολογιοποίηση και μηχανισμοί απώθησης

Πολλά από τα σημερινά τεκταινόμενα όπως εξαγγελίες, διλλήματα, εκβιασμοί, επεισόδια, χειραγώγηση, αντιπερισπασμοί, παροτρύνσεις, προπαγάνδα, επικοινωνιακές καταιγίδες από πολιτικούς και ΜΜΕ, προς διάφορες κατευθύνσεις και για συγκεκριμένους σκοπούς και όχι μόνο αυτά, εντάσσονται σε μηχανισμούς απώθησης για να μην δούμε τη διάσταση του πραγματικού προβλήματος. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η Ψυχολογιοποίηση που αποτελεί το βασικό μηχανισμό που χρησιμοποιεί μια εξουσία προκειμένου να ακυρώσει την επιρροή που ασκείται από μια μειονοτική πηγή προς έναν πληθυσμό.

Όταν ένας πληθυσμός είναι εκτεθειμένος σε ένα μήνυμα που έρχεται σε αντίθεση με το λόγο της εξουσίας και τυγχάνει να αποδέχεται την επιρροή της πηγής που το επικοινωνεί και η οποία, συνήθως, είναι σε ρήξη ή απειλεί την εξουσία, τότε θεωρείται μειονοτική. Η μειονοτική επιρροή είναι η έκφραση μιας δυναμικότητας στις κοινωνίες των οποίων οι νόρμες είναι πάντα σύμφωνες με τις προθέσεις της εκάστοτε εξουσίας.

Το γενετικό μοντέλο κοινωνικής επιρροής του κοινωνικού ψυχολόγου Serge Moscovici, υποστηρίζει και αποδεικνύει με πειραματικά δεδομένα ότι η πρόοδος και η κοινωνική αλλαγή μπορούν, τελικά, να γίνουν πράξη. Αυτό, βρίσκεται σε αντίθεση με το Αμερικάνικο Λειτουργικό Μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο οι νόρμες και η εξουσία είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους, με τις νόρμες να υπακούουν πιστά στις προθέσεις της εξουσίας. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να αναφερθεί πως, η μειονοτική επιρροή εκφράζει μία καινοτομία, κάτι ασυνήθιστο, με το οποίο δεν είναι εξοικειωμένος ο πληθυσμός, με αποτέλεσμα να μην γίνεται άμεσα αποτελεσματική.

Έτσι, το μειονοτικό μήνυμα λειτουργεί μακροπρόθεσμα πετυχαίνοντας την οριστική αλλαγή στάσης του πληθυσμού όταν πλέον αυτός έχει σταματήσει να εκτίθεται σε αυτό. Με άλλα λόγια, όταν έχει δημιουργηθεί απόσταση με βάση το «φαινόμενου του κοιμώμενου». Αυτό συμβαίνει, όπως προαναφέρθηκε, επειδή ο χρόνος πετυχαίνει την αποσύνδεση του μηνύματος από μία πηγή που δεν εμπνέει αξιοπιστία, επιτρέποντας έτσι μια πιο αντικειμενική εξέτασή του (κατ' επέκταση πιο ενισχυμένη αξιοπιστία).

Οι εξουσίες όμως, οι οποίες γνωρίζουν πολύ καλά πώς λειτουργούν οι μηχανισμοί επιρροής σε ένα πεδίο που ο πληθυσμός δέχεται συνεχείς πιέσεις από μη συμμορφωμένες πηγές, λαμβάνον τα μέτρα τους και οδηγούνται σε μια απλή κίνηση: στην ενεργοποίηση διάφορων μηχανισμών ακύρωσης της αξιοπιστίας ή δαιμονοποίησης αυτών των πηγών και αντίστασης στην επιρροή τους. Όταν λοιπόν, διαδίδεται ένα μειονοτικό μήνυμα από μη συμμορφωμένες πηγές που δεν αρέσουν στην εξουσία, τότε η επίδρασή του ενισχύεται όταν στο δέκτη πραγματοποιηθεί αποσύνδεση της πηγής από το μήνυμα.

Στο σημείο αυτό, οι εξουσίες ενεργοποιούν ακριβώς την αντίστροφη διαδικασία, δηλαδή την Ψυχολογιοποίηση, πετυχαίνοντας την άρρηκτη σύνδεση ενός μηνύματος με την πηγή που το επικοινωνεί, «καίγοντας» μια και καλή την λειτουργία της αποσύνδεσης.

Βοηθητική βιβλιογραφία

1. Παπαστάμου Σ. (2011) ”Ψυχολογιοποίηση: Επιπτώσεις των ψυχολογικών ερμηνειών στα φαινόμενα κοινωνικής επιρροής”, εκδόσεις ΠΕΔΙΟ.

2. Kumkale, G. T. & Albarracín, D. (2004)”The Sleeper Effect in Persuasion: A Meta-Analytic Review”, Psychological Bulletin, Vol. 130(1), pp: 143-172.

3. Moscovici S. (1979) “Psychologie des minorités actives”, University Press of France.

Ο Χρήστος Αλεξάκος είναι Σύμβουλος Οργανωσιακής Ανάπτυξης και Συμβουλευτικός Ψυχολόγος. Σπούδασε Διοίκηση Επιχειρήσεων και είναι κάτοχος μεταπτυχιακών τίτλων στη Διοίκηση Ανθρώπινου Δυναμικού καθώς και Κλινικής- Συμβουλευτικής Ψυχολογίας με διάκριση.
Είναι αναγνωρισμένο και συνεργαζόμενο μέλος του Αμερικάνικου Ψυχολογικού Συλλόγου (Αριθμ. Μητρώου 2859-2811). Είναι ιδρυτής και σύμβουλος υποστήριξης ψυχικής υγείας στην Counseling 4U – Συμβουλευτική Υποστήριξη Ψυχικής Υγείας (www.counseling4u.gr)

Για οπουδήποτε απορία ή παρατήρηση παρακαλώ επικοινωνήστε στο e-mail: cxos@aol.com