Γράφει ο Χρήστος Κ. Αλεξάκος, MSc, MA, PHR, Σύμβουλος Οργανωσιακής Ανάπτυξης και Συμβουλευτικός Ψυχολόγος*

Έχουμε ποτέ σκεφτεί ποια είναι αυτή η αόρατη δύναμη που μας σπρώχνει να ψηφίζουμε το ίδιο κόμμα ή τα ίδια άτομα (βουλευτές, δημάρχους κλπ) ξανά και ξανά; Γιατί δεν μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα ότι είναι ανίκανοι να κάνουν κάτι για να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής μας; Μήπως γιατί δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πως για το απερίγραπτο χάλι που επικρατεί σήμερα σε επίπεδο οικονομικό, πολιτισμικό και ηθικό (και όχι μόνο) είμαστε υπεύθυνοι εμείς που τους στέλνουμε στην εξουσία για να μας «υπηρετήσουν»;

Παρακάτω παρουσιάζονται τρεις διαφορετικές διαστάσεις που αν τις συνδυάσετε θεωρητικά και πρακτικά, προβάλλοντάς σε αυτές τον εαυτό σας, θα πάρετε την απάντηση ή τουλάχιστον θα προβληματιστείτε.

Διάσταση 1η

Υπάρχουν διάφορες ψυχολογικές αντιλήψεις που μας εξηγούν το λόγο που ψηφίζουμε συγκεκριμένους πολιτικούς και πολιτικά κόμματα. Μερικές λένε πως πρόκειται για μια πράξη αλτρουισμού. Άλλες, πως είναι μια πράξη εγωκεντρισμού με την έννοια ότι οι ψηφοφόροι αρέσκονται σε υποσυνείδητες ή ενσυνείδητες προβολές δηλαδή βλέπουν τον ίδιο τους τον εαυτό στο πρόσωπο του υποψηφίου. Τελικά, το να ψηφίζει κάποιος φαίνεται από την πλευρά του ψηφοφόρου, ως μια πράξη έκφρασης για το ποιος νομίζει ότι είναι.

Επιπλέον, ένα μέρος της αυτοέκφρασης του ψηφοφόρου που σχετίζεται με το πάθος του για την πολιτική του ιδεολογία είναι η επιθυμία να ενθαρρύνει τους άλλους να ψηφίσουν ότι ο ίδιος. Μερικοί, επιδεικνύουν με δέος τον πολιτικό ή το κόμμα που θα ψηφίσουν και αυτό γιατί νομίζουν πως οι πολιτικές τους ιδεολογίες ταυτίζονται με τις αξίες τους. Έτσι, χρησιμοποιούν την πολιτική ως ένα μέσο επικοινωνίας-μεταλαμπάδευσης αυτών των αξιών σε άλλους ψηφοφόρους.

Σε άλλες περιπτώσεις, η ψήφος αποτελεί συνήθεια. Σύμφωνα με μελέτες, φαίνεται πως η ψήφος είναι μια διαδικασία που έχουμε συνηθίσει να κάνουμε. Αυτοί οι ψηφοφόροι ψηφίζουν ασχέτως κόμματος ή υποψηφίου προσώπου.
Για κάποιους άλλους η ψήφος αποτελεί «συνδρομή» ή εισιτήριο για την ένταξη σε μια ευρύτερη ομάδα. Η κοινωνική πίεση, σύμφωνα με τα επιστημονικά ευρήματα, είναι ένας σημαντικός παράγοντας στην τελική απόφαση για το τι θα ψηφίσουμε. Έτσι λοιπόν, πολλές φορές παρακινούμαστε να ψηφίσουμε κάτι συγκεκριμένο επειδή θέλουμε να ανήκουμε ή να ταιριάξουμε με άλλους. Τέτοιου είδους κοινωνικές πιέσεις προέρχονται από διάφορες πηγές, κυρίως από γονείς, φίλους και ερωτικούς συντρόφους. Ακόμα, οι εργοδότες και οι θρησκευτικοί ηγέτες μπορούν να επηρεάσουν την ψήφο μας.

Μια άλλη μορφή κοινωνικής επιρροής είναι το προσωπικό status των υποψηφίων. Συνήθως παρουσιάζουν τους εαυτούς τους ως ιδιαίτερα ευφυείς και αξιόπιστους με αποτέλεσμα να επηρεάζουν την απόφαση μας.
Ωστόσο, δεν διαμορφώνουμε την απόφασή μας μόνο από το κοινωνικό μας περιβάλλον αλλά και από την ειδησεογραφία της οποίας γινόμαστε κοινωνοί. Τα σημαντικά γεγονότα, εμμέσως, επηρεάζουν την συμπεριφορά μας αναδεικνύοντας συναισθήματα και τραβώντας την προσοχή μας σε συγκεκριμένα ζητήματα. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι ο τρόπος χειρισμού του Προέδρου των ΗΠΑ απέναντι στον τυφώνα που έπληξε την ανατολική πλευρά της χώρας. Όπως φάνηκε συνετέλεσε δυναμικά στο τελικό αποτέλεσμα των εκλογών.

Επίσης, τα τραυματικά γεγονότα και οι φυσικές καταστροφές οδηγούν σε έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Μια από τις σημαντικότερες αντιδράσεις είναι ο φόβος. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να ψηφίζουν αυτόν που θεωρούν ότι μπορεί να καλύτερα να υπερασπιστεί την χώρα τους, τα ιδανικά τους και τις ελευθερίες τους. Πολύ συχνά σε προεκλογικές εκστρατείες βιώνουμε τον φόβο ως μια ύπουλη και άκρως επικίνδυνη μέθοδο επηρεασμού του ψηφοφόρου (π.χ άτακτη χρεοκοπία της Ελλάδας, επιστροφή στη δραχμή, έλλειψη πετρελαίου, κλείσιμο σχολείων, μη πληρωμή συντάξεων κλπ).

Τέλος, υπάρχουν και κάποιες άλλες ψυχοκοινωνικές αντιλήψεις βάσει των οποίων μπορεί να εξηγηθεί γιατί κάποιοι υποψήφιοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να εκλεγούν. Η φυσική γοητεία φαίνεται πως παίζει ρόλο στην εκλογική επιτυχία του υποψηφίου. Το φαινόμενο "το ωραίο είναι καλό" αποτελεί μια προέκταση του φαινομένου του φωτοστέφανου (halo effect). Πρόκειται για το φαινόμενο που εξηγεί γιατί όταν συμπαθήσουμε κάποιον με την πρώτη ματιά, πιστεύουμε ότι αφού είναι καλός στο Α ζήτημα θα είναι καλός επίσης και στο Β ζήτημα, το Γ και το Δ κ.ο.κ. Έτσι εξηγείται γιατί οι υποψήφιοι που θεωρείται πως είναι γοητευτικοί έχουν «αυτομάτως» και άλλα αξιοθαύμαστα χαρακτηριστικά όπως να είναι φιλικοί και έξυπνοι. Ωστόσο, η γοητεία δεν αποτελεί το μοναδικό παράγοντα που εξηγεί την επιτυχία ενός υποψηφίου. Οι ψηφοφόροι επηρεάζονται πολύ από τους υποψήφιους που παρουσιάζονται ως σίγουροι, ειδικοί, έμπειροι, συναισθηματικά δυνατοί, έμπιστοι, οπτιμιστές και έτοιμοι να παρέμβουν για να δώσουν λύσεις. Όμως, οι ψηφοφόροι διαφέρουν ως προς τις πληροφορίες (και όχι κριτήρια) που επιλέγουν για να ψηφίσουν έναν πολιτικό. Για αυτό λοιπόν οι πολιτικοί αποφασίζουν αν θα κάνουν χρήση είτε συναισθηματικών ή διανοητικών τεχνασμάτων για να πείσουν τους ψηφοφόρους. Έχουμε λοιπόν την πλάγια οδό της πειθούς η οποία δίνει έμφαση σε συναισθηματικές αναφορές και εστιάζει σε προσωπικά χαρακτηριστικά δημιουργώντας κατ επέκταση θετικά συναισθήματα. Επίσης, υπάρχει η κεντρική οδός της πειθούς που παρουσιάζει πληροφορίες και δεδομένα συνοδευόμενα από ισχυρά επιχειρήματα, γεγονότα και λογική. Τι σημαίνουν αυτά πρακτικά; Ο ψηφοφόρος που επιλέγει έναν υποψήφιο με βάση την πλάγια οδό της πειθούς θεωρεί πως είναι γοητευτικός, του αρέσει η οικογένειά του (ως εικόνα) ή του αρέσει ο τόνος της φωνής του. Η οδός αυτή στηρίζεται σε επιφανειακά χαρακτηριστικά που αφορούν τη λήψη αποφάσεων. Στον αντίποδα ο υποψήφιος που επέλεξε με βάση την κεντρική οδό της πειθούς εστιάζεται στο περιεχόμενο του μηνύματος που του επικοινωνείται καθώς και στην άποψη του για το θέμα. Η μέθοδος αυτή είναι ιδανική για να χρησιμοποιηθεί σε ζητήματα που αφορούν σοβαρές πολιτικές αποφάσεις αλλά κάτι τέτοιο συνήθως πιέζει και αγχώνει χρονικά τους ψηφοφόρους. Και επειδή είναι περισσότερο δυσνόητα ως προς το περιεχόμενο τους, πολλοί υποψήφιοι επιλέγουν τελικά την πλάγια οδό ως μέσον επιλογής.

Διάσταση 2η

Τις τελευταίες δυο δεκαετίες οι ερευνητές σε διάφορα θέματα κοινωνικής και εξελικτικής ψυχολογίας, θέτουν στους συμμετέχοντες ένα συγκεκριμένο αλλά πολύ ενδιαφέρον ερώτημα: «ποιες αξίες πιστεύετε πως είναι πιο σημαντικές στην ανατροφή ενός παιδιού; Είναι προτιμότερο τα παιδιά να αναπτύσσονται με μια αίσθηση ανεξαρτησίας ή με μια αίσθηση σεβασμού προς τους μεγαλύτερους; Να έχουν περιέργεια και να ερευνούν ή να επιδεικνύουν καλούς τρόπους;» Τα ευρήματα είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα και μας δείχνουν πως από τις απαντήσεις πηγάζουν θεμελιώδεις διαφορές στην προσωπικότητα των συμμετεχόντων κάτι που μπορεί να δώσει σημαντική εξήγηση στην πολωμένη πολιτική σκηνή που επικρατεί.

Πως συνδέονται αυτά μεταξύ τους; Οι διαφορές στην προσωπικότητα είναι ικανές να μας δείξουν ποιοι, για παράδειγμα, υποστηρίζουν τους γάμους ομοφυλοφίλων και ποιοι όχι, ποιοι είναι υπέρ των παράνομων μεταναστών και της νομιμοποίησής τους και ποιοι εναντιώνονται κλπ. Τα άτομα που αρέσκονται να είναι ανεξάρτητα, να έχουν περιέργεια και γενικά να εξερευνούν νέα πράγματα τείνουν (στην συντριπτική πλειοψηφία) να είναι επιφυλακτικά με την εξουσία. Αντίθετα, όσοι δίνουν μεγάλη αξία στο σεβασμό προς τους μεγαλύτερους καθώς και στους καλούς τρόπους/συμπεριφορά τείνουν να δείχνουν προτίμηση προς την ιεραρχία και την τάξη.

Στην πράξη, οτιδήποτε και να ψηφίζει κάποιος σχετίζεται περισσότερο με το πώς σκέφτεται τον τρόπο που θα μεγαλώσει τα παιδιά του (ανατροφή) παρά με την κοινωνικο-οικονομική του κατάσταση.

Τα παραπάνω δεδομένα «δένουν» απόλυτα με τα στοιχεία των αμερικανικών εκλογών τόσο του 2008 όσο και του 2012. Τόσο το επίπεδο μόρφωσης όσο και το εισόδημα των ψηφοφόρων δεν επηρέασαν την τελική ψήφο. Αυτό που την επηρέασε ήταν η προσωπικότητα και μόνο. Δηλαδή είτε ήταν πλούσιος με πανεπιστημιακή μόρφωση ή φτωχός με βασική μόρφωση κλπ αυτό που επηρέασε την τελική ψήφο ήταν ο τρόπος που είχε ανατραφεί και αφορούσε είτε την αίσθηση ανεξαρτησίας/διερεύνησης/περιέργειας ή της επίδειξης καλών τρόπων/συμπεριφοράς. Ο σημερινός πρόεδρος των ΗΠΑ τι πρεσβεύει ιδεολογικά; Πρεσβεύει την πιο φιλελεύθερη λογική, την πιο ανεξάρτητη τάση, τις νέες προσπάθειες, την κριτική προς την εξουσία για να γίνει καλύτερη.

Στο σημείο αυτό όσοι θέλετε και πιστεύετε ότι το αντέχετε κάντε μια ενδιαφέρουσα δοκιμασία: προσαρμόστε τα εκλογικά δεδομένα της Ελλάδας (τελευταίας 20-ετίας), αξιολογήστε τα, στη συνέχεα σκεφτείτε τι κόμμα και ποιους ψηφίσατε, γιατί το κάνατε και τελικά τι καταφέρατε με την ψήφο σας. Βελτιώθηκε η ζωή σας; Είστε καλύτερα σήμερα σε σχέση με το παρελθόν; Μια διευκρίνιση πριν ξεκινήσετε: συμπεράσματα του τύπου «δεν υπήρχαν άλλοι οπότε τι να ψήφιζα;» είναι μη αποδεκτά.

Διάσταση 3η

Σύμφωνα με τη «θεωρία της ιδιοσυγκρασίας» την οποία συναντάμε στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας, η ιδιοσυγκρασία επηρεάζεται από μια σειρά παραγόντων όπως βιοχημικοί, γενετικοί, νευρικοί, ψυχοβιολογικοί και ψυχοφυσιολογικοί. Με λίγα λόγια και προς αποφυγήν αναλύσεων που θα κουράσουν, η ιδιοσυγκρασία είναι θέμα τόσο ανατροφής όσο και φύσης.

Τι γίνεται όμως, όταν η ανατροφή έρχεται σε σύγκρουση με την φύση και το αντίστροφο; Ποια θα είναι η πορεία αυτού του ατόμου; Για παράδειγμα, ένας γονιός προσπαθεί να αναθρέψει το παιδί του με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε αυτό να δίνει μεγάλη αξία στο σεβασμό προς τους μεγαλύτερους, στους καλούς τρόπους και στην συμπεριφορά (δηλαδή να δείχνει προτίμηση προς την ιεραρχία και την τάξη) αλλά η φύση του παιδιού δεν το δέχεται. Και δεν το δέχεται γιατί είναι ένα παιδί που ρέπει προς την εξερεύνηση νέων πραγμάτων, είναι πιο περίεργο από τον μέσο όρο, του αρέσει πολύ να ρωτά, να μαθαίνει, να αξιολογεί, να αμφισβητεί κλπ. Τι γίνεται λοιπόν σε αυτή την περίπτωση; Επίσης, τι συμβαίνει όταν οι γονείς ενός παιδιού είναι απόντες και δεν ενδιαφέρονται; Ή ακόμα και όταν είναι διαζευγμένοι ή αν βιώνουν έναν συμβατικό γάμο; Τι αντιλήψεις θα διαμορφώσει αυτό το παιδί τελικά;

Η «θεωρία της ιδιοσυγκρασίας» μας λέει κάτι σοφό αλλά τόσο απλό: πως το αποτέλεσμα της συγκρότησης της ιδιοσυγκρασίας ενός παιδιού εξαρτάται από το πόσο καλά οι γονείς του καταφέρνουν να προσαρμόσουν τον τρόπο της ανατροφής του στην ιδιοσυγκρασία του παιδιού.

Για παράδειγμα τα επιθετικά παιδιά που είναι δύσκολο να τα διαχειριστείς, μπορούν να ωφεληθούν τα μέγιστα από έναν τρόπο ανατροφής που εμπεριέχει λιγότερο αρνητισμό και περισσότερο περιοριστικό έλεγχο.
Κάποια άλλα παιδιά που είναι πολύ ντροπαλά μπορούν να ωφεληθούν πολύ εάν οι γονείς τα ενθαρρύνουν να ανακαλύψουν νέες καταστάσεις. Σε αντίθετη περίπτωση όπου οι γονείς είναι υπερπροστατευτικοί είναι πολύ πιθανόν να παραμείνουν ντροπαλά και συνεσταλμένα.

Τελικά μήπως πρέπει να «ψαχτούμε» περισσότερο; Μήπως πρέπει να δούμε μήπως έχουμε πέσει θύματα κάποιων αντιλήψεων που μεταφέρονται και μας μεταδίδονται μέσα από τις συστημικές-οικογενειακές δυναμικές; Μήπως φοβόμαστε να δούμε ποιοι πραγματικά είμαστε και τι μπορούμε να κάνουμε; Ένα είναι σίγουρο: το ότι οφείλουμε στον εαυτό μας να γίνουμε γνήσιοι. Και αν έχουμε παιδιά τότε η προσοχή μας πρέπει να είναι διπλή.

Επίλογος

Το τι ψηφίζει κάποιος και γιατί το κάνει είναι πολύ πιο βαθύ από τις ρηχές αντιλήψεις που μας παρουσιάζουν οι δημοσκόποι και πολιτικοί αναλυτές στην τηλεόραση την ώρα που πίνουμε whisky, τρώμε ξηρούς καρπούς και βρισκόμαστε μισοξαπλωμένοι στον καναπέ (σημειώστε το αυτό και σκεφτείτε το καλύτερα: τρώω-πίνω-ξαπλώνω). Και αυτό γιατί πέραν από το φύλο, το μορφωτικό επίπεδο, το κοινωνικό και οικονομικό status υπάρχει ένας τομέας που κανείς δεν τολμά να αγγίξει: ο ψυχολογικός τομέας. Γιατί άραγε; Μήπως γιατί ο τρόπος που συμπεριφέρονται οι πολιτικοί μας φέρει αυτούσια ψυχοπαθολογικά χαρακτηριστικά οπότε εμείς οι ψηφοφόροι πρέπει να παραμένουμε σε άγνοια; Μήπως επειδή οι ψυχικά διαταραγμένοι (σε μεγάλο βαθμό) πολιτικοί μας δεν πρέπει να εκτεθούν και να φανεί ποιοι ακριβώς είναι και τι κάνουν; Μήπως γιατί δεν θέλουν τον «κοινό άνθρωπο-παραγωγό» να «ψαχτεί» και να αποκτήσει αυτογνωσία; Μήπως γιατί αν ξυπνήσει και δει πραγματικά τι θέλει θα έχει ως αποτέλεσμα την απαρχή μιας συγκλονιστικής αλλαγής στην κοινωνική δομή; Μήπως γιατί βολεύει κάποιους να μας "κρατάνε στο χέρι" όντας κουρασμένοι και μισοκοιμισμένοι ή εξουθενωμένοι μέσα στη μιζέρια και στην κακομοιριά τάζοντάς μας λύσεις που μόνο αυτοί μπορούν να δώσουν αν τους ξαναψηφίσουμε; Μήπως, με λίγα λόγια, να μας κρατάνε σαν «φυτά» ώστε να μπορούν να διατηρούνται στην εξουσία;

Δεν σας κάνει εντύπωση που ενώ το όλο θέμα είναι καθαρά ψυχολογικό, κάποιοι δεν το έχουν αναδείξει ποτέ; Πιστεύετε ότι δεν το γνωρίζουν; Νομίζετε πως δεν υπάρχουν ειδικοί να μιλήσουν για αυτό; Θεωρείτε πως αυτοί που ψηφίζετε και όλοι όσοι τους συντηρούν στην εξουσία ως στιβαρά κομμάτια του συστήματος τους (κολαούζοι, κόλακες, αυλικοί, συντεχνιακοί, κρατικοδίαιτοι, εργολάβοι, σπόνσορες, επιχειρηματίες κλπ), είναι ηλίθιοι; Το αντίθετο θα έλεγα. Τελικά, μήπως όλοι αυτοί που τους συντηρούν στην εξουσία είμαστε εμείς και τα προσωπικά μας συμφέροντα; Η τάση μας να βλέπουμε το δέντρο και όχι το δάσος; Η κοντόφθαλμη λογική και ο ατομισμός μας; Η ελλιπής κοινωνική μας μόρφωσή και εκπαίδευση που λάβαμε;

Η απάντηση, αν και απλή στα λόγια αλλά εξαιρετικά σύνθετη στην πράξη, βρίσκεται σε μια λέξη κλειδί: αυτογνωσία. Αλλά μόνο για «όποιον τολμά να αντιμετωπίσει με θάρρος τις φοβίες του, που θέλει περισσότερα από τη ζωή του, που επιθυμεί να αναπτυχθεί και να πετύχει στόχους, τόσο προσωπικούς όσο και επαγγελματικούς». Αν το κάνει αυτό είναι σίγουρο πως θα ξυπνήσει από τον ύπνο του δικαίου και θα αποτελέσει βασικό κομμάτι της κοινωνικής επανεκκίνησης που απαιτείται για να ζει καλύτερα ως σύνολο και ως άτομο.

Στο επόμενο άρθρο:

Η σημερινή κοινωνική κατάσταση και ο ρόλος της οικογένειας στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας.

* Χρήστος Κ. Αλεξάκος, MSc, ΜΑ, PHR

Ο Χρήστος Αλεξάκος είναι Σύμβουλος Οργανωσιακής Ανάπτυξης και Συμβουλευτικός Ψυχολόγος. Σπούδασε Διοίκηση Επιχειρήσεων στο State University of New York και είναι κάτοχος μεταπτυχιακών τίτλων στη Διοίκηση Ανθρώπινου Δυναμικού (Master of Science in Human Resource Management - Stirling University, Scotland) καθώς και Κλινικής Συμβουλευτικής Ψυχολογίας με διάκριση (Master of Arts with distinction in Clinical Counseling Psychology - LaSalle University, USA).

To ακαδημαϊκό και επαγγελματικό του ενδιαφέρον εστιάζεται στην αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, στη βελτίωση της ψυχολογίας και στην ενίσχυση της απόδοσης των ατόμων σε εργασιακό και ατομικό επίπεδο καθώς και στις διαταραχές προσωπικότητας. Διδάσκει, τα τελευταία εννέα έτη, στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης καθώς και σε άλλους ελληνικούς και ξένους εκπαιδευτικούς φορείς πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Είναι μέλος επιστημονικών επιτροπών σε ακαδημαϊκά προγράμματα και σε έργα παραγωγής εκπαιδευτικού υλικού. Έχει εργασθεί στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, σε οργανισμούς άνω των 10.000 εργαζομένων. Διατέλεσε Συμβουλευτικός Ψυχολόγος στο συμβουλευτικό κέντρο του LaSalle University-Athens Counseling Center. Εργάζεται ως Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας- Ψυχοθεραπευτής καθώς και ως Υπεύθυνος Αξιολόγησης και Απόδοσης Εργαζομένων σε οργανισμό πολυεθνικών συμφερόντων που δραστηριοποιείται στη Μέση Ανατολή.

Είναι αναγνωρισμένο και συνεργαζόμενο μέλος του American Psychological Association (No 28592811), του American Counseling Association, του Institute of Personnel and Development, UK και του Society for Human Resource Management, USA (πιστοποιημένος Human Resource Professional, PHR σης ΗΠΑ).

* Τα άρθρα δεν απηχούν απαραίτητα τη γνώμη του notospress.gr