Ο όρος «καφκικός» χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει καταστάσεις παράλογες, γραφειοκρατικές και αδιέξοδες, αλλά λίγοι αντιλαμβάνονται το πραγματικό βάθος πίσω από αυτόν τον χαρακτηρισμό. Ο Φραντς Κάφκα, με τα έργα του όπως «Η Δίκη» και «Η Μεταμόρφωση», κατέγραψε με μοναδικό τρόπο τη σύγχρονη ανθρώπινη εμπειρία, αποτυπώνοντας τις αγωνίες, την αβεβαιότητα και την αδυναμία του ατόμου απέναντι σε αόρατα και ακατανόητα συστήματα εξουσίας. Τι πραγματικά σημαίνει, λοιπόν, κάτι να είναι «καφκικό»; Ο Νόα Τάβλιν εξηγεί.

«Κάποιος πρέπει να είχε διαβάλλει τον Γιόζεφ Κ. γιατί ένα πρωινό, δίχως να έχει κάνει τίποτα κακό, ήρθαν και τον συνέβαλαν». Κι έτσι αρχίζει η «Η Δίκη», Ένα από τα πιο γνωστά μυθιστορήματα του συγγραφέα Φραντς Κάφκα. Ο Κ, ο πρωταγωνιστής, συλλαμβάνεται απρόσμενα και αναγκάζεται να υποστεί μια συγκεχυμένη κατάσταση κατά την οποία ούτε η αιτία της σύλληψής του, ούτε η δικαστική διαδικασία δεν του διευκρινίζονται.

Αυτού του είδους τα σενάρια θεωρούνται τόσο χαρακτηριστικά του έργου του Κάφκα, που οι μελετητές επινόησαν μια καινούργια ονομασία. Το «καφκικό» έχει εισέλθει στην καθομιλουμένη για να περιγράφει αδικαιολόγητα περίπλοκες και μάταιες εμπειρίες, όπως όταν αναγκάζεσαι να περιπλανηθείς σε λαβυρίνθους της γραφειοκρατίας. Αλλά το να στέκεσαι σε μια σειρά για να συμπληρώσεις περίπλοκα έγγραφα όντως αποδίδει πλήρως τον πλούτο του οράματος του Κάφκα;

Πέρα από της συνήθη χρήση της λέξεις, τι κάνει κάτι «καφκικό»;

Οι ιστορίες του Φραντς Κάφκα όντως σχετίζονται με πολλές πληκτικές και παράλογες πτυχές της σύγχρονης γραφειοκρατίας, εμπνευσμένες, εν μέρει, από την εμπειρία του ως ασφαλιστικός υπάλληλος στην Πράγα στις αρχές του 20ου αιώνα. Πολλοί από τους πρωταγωνιστές του είναι υπάλληλοι γραφείου αναγκασμένοι να παλεύουν με μια πληθώρα εμποδίων για να πετύχουν τους στόχους τους. Συχνά, η όλη δοκιμασία αποδεικνύεται τόσο αποπροσανατολιστική και παράλογη που η επιτυχία καθίσταται άσκοπη εξ αρχής.

Για παράδειγμα, στο διήγημα «Ποσειδώνας», ο αρχαίος Έλληνας θεός είναι ένα στέλεχος τόσο πλημμυρισμένος με έγγραφα που ποτέ δεν είχε χρόνο να εξερευνήσει την θαλάσσια επικράτειά του. Το αστείο είναι πως ούτε ένας θεός μπορεί να διαχειριστεί τόσα πολλά έγγραφα που απαιτούνται από το σύγχρονο εργασιακό χώρο. Αλλά είναι προφανής ο λόγος που είναι έτσι. Είναι απρόθυμος να αναθέσει μέρος της δουλειάς του σε άλλους γιατί τους θεωρεί όλους ανάξιους του έργου. Ο Ποσειδώνας του Κάφκα είναι ένας δέσμιος του εγωισμού του.

Αυτή η απλή ιστορία περιέχει όλα τα στοιχεία που κάνει το σενάριό της πραγματικά «καφκικό».

Δεν είναι μόνο το παράλογο της γραφειοκρατίας αλλά και η ειρωνεία της κυκλικής λογικής του πρωταγωνιστή σε αντίδραση αυτού, που είναι συμβολικό της γραφής του Κάφκα.

Οι κωμικοτραγικές ιστορίες του δρουν ως μια μορφή μυθολογίας της σύγχρονης βιομηχανικής εποχής, χρησιμοποιώντας τη λογική των ονείρων για εξερευνήσει τις σχέσεις μεταξύ των συστημάτων αυθαίρετης εξουσίας και των ατόμων που παγιδεύονται σε αυτά.

Πάρτε για παράδειγμα το πιο γνωστό διήγημα του Κάφκα, τη «Μεταμόρφωση». Όταν ο Γκρέγκορ Σάμσα ξυπνάει ένα πρωί και βρίσκει τον εαυτό του μεταμορφωμένο σε ένα γιγάντιο έντομο, η μεγαλύτερη του ανησυχία είναι ότι θα εργάζεται στην ώρα του. Βέβαια, αυτό αποδεικνύεται αδύνατο.

Δεν είναι μόνο η αυταρχικότητα του εργασιακού χώρου που ενέπνευσε τον Κάφκα. Μερικές από τις δυσκολίες των πρωταγωνιστών έρχονται εκ των έσω. Το διήγημα «Ο Καλλιτέχνης της Πείνας» δείχνει έναν περφόρμερ τσίρκου, του οποίου η παράσταση εκτεταμένες νηστείες. Αναστατώνεται γιατί ο επικεφαλής του τσίρκου τον περιορίζει στις 40 ημέρες, πιστεύοντας ότι αυτό τον εμποδίζει από το να επιτύχει το μεγαλείο της τέχνης του. Αλλά όταν η παράστασή του χάνει δημοτικότητα, τον αφήνουν να λιμοκτονήσει μέχρι θανάτου.

Η ανατροπή έρχεται όταν πεθαίνει ανώνυμος, παραδεχόμενος με θλίψη ότι η τέχνη του ήταν πάντα μια απάτη. Δεν νήστευε λόγω της δύναμης της θέλησης, αλλά απλώς, γιατί δεν βρήκε ποτέ κάποιο φαγητό που να του άρεσε.

Ακόμα και στη «Δίκη», η οποία φαίνεται να επικεντρώνεται άμεσα στη γραφειοκρατία, οι ασαφείς νόμοι και οι συγκεχυμένες διαδικασίες δείχνουν κάτι πιο μοχθηρό: η φρικτή δυναμική του νομικού συστήματος αποδεικνύεται ασταμάτητη, ακόμα και για θεωρητικά ισχυρούς αξιωματούχους.

Αυτό είναι ένα σύστημα που δεν εξυπηρετεί τη δικαιοσύνη, αλλά του οποίου η μόνη λειτουργία είναι να διαιωνίζεται.

Είναι αυτό που η πολιτική επιστήμονας Χάνα Άρεντ, γράφοντας χρόνια μετά το θάνατο του Κάφκα, θα αποκαλούσε «τυραννία χωρίς τύραννο». Ωστόσο, τις θλιβερές ιστορίες του Κάφκα συνοδεύει πάρα πολύ χιούμορ μέσα από παράλογη λογική των καταστάσεων που περιγράφονται.

Έτσι από τη μια, είναι εύκολο να δούμε το «καφκικό» στοιχείο του σημερινού κόσμου. Βασιζόμαστε σε όλο και πιο περίπλοκα συστήματα διοίκησης που έχουν πραγματικές συνέπειες σε κάθε πτυχή της ζωής μας. Και βρίσκουμε κάθε λέξη μας να κρίνεται από ανθρώπους που δε βλέπουμε βάσει κανόνων που δε γνωρίζουμε.

Από την άλλη, με το να ρυθμίζει την προσοχή μας προ το παράλογο, ο Κάφκα αντικατοπτρίζει επίσης τις αδυναμίες μας πίσω σε εμάς. Έτσι, μας υπενθυμίζει ότι ο κόσμος που ζούμε είναι αυτός που εμείς φτιάχνουμε και έχουμε τη δύναμη να τον αλλάξουμε προς το καλύτερο.