Το σύγχρονο πολιτικό μήνυμα της Σπάρτης - Μυστρά για την Ελλάδα και την Ευρώπη

Γράφει ο Γιώργος Ν. Δερμάτης

ΣΠΑΡΤΗ. Αυτονόητο είναι ότι ο Δήμος της Σπάρτης, όπως κάθε Δήμος της χώρας μας, κατ’ εξοχήν πρέπει να επιλύει τα οχλούντα προβλήματα υποδομών και με τη σύγχρονη λειτουργία του να βελτιώνει τη ζωή των πολιτών του στο επίπεδο της καθημερινότητάς του. Αλλά η Σπάρτη, όπως και άλλες ιστορικές πόλεις, με το πυκνό και μεγάλο ιστορικό της φορτίο δεν αρκεί να περιορίζεται μόνον σε αυτό, ούτε μόνον να συνδέεται με τον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο χώρο με τα μοναδικά προϊόντα της-γενικότερα η Λακωνία- το λάδι, τις ελιές, το κρασί, τα πορτοκάλια ή με τα μνημεία της, αρχαία, βυζαντινά, νεότερα και τα μουσεία της, το φυσικό περιβάλλον της με το εξαίσιο λακωνικό φως και τον εξ όλων αυτών ήπιο τουρισμό της, τους αθλητικούς θεσμούς της, «πράγματα» στα οποία πρωτοστατεί και καλώς· η Σπάρτη παράλληλα οφείλει να «κοιτάξει» βαθιά στο μέλλον, από τις γερές ρίζες της να βλαστήσει ένα καινοτομικό πνεύμα με ευρωπαϊκές αξιώσεις, ως ηγέτιδα πόλη ιδεών. Αυτό δεν αντιπαρατίθεται στις προηγούμενες προσπάθειες για βελτίωση των δημοτικών όρων ζωής των πολιτών της, ίσα-ίσα τις προϋποθέτει.

Το βυζαντινογενές Δεσποτάτο του Μυστρά-Μορέως ήταν η δυναμική αφετηρία, η έπαλξη του Νέου Ελληνισμού. Ο Μυστράς ήταν η πνευματική πρωτεύουσα της εποχής (S. Runciman), συνέβαλε καθοριστικά στην εθνική αναγέννηση με την πολιτιστική κληρονομιά και το πνεύμα αντίστασης, που κατέλιπε. Ο Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων, ο θεωρητικός του Νέου Ελληνισμού, «η μεγίστη και θαυμασία του γένους φιλοτιμία» κατά τον Σπαρτιάτη μαθητή του Ιερώνυμο Χαριτώνυμο ή Ερμώνυμο, θα προτείνει τη ριζική διοργάνωση του Δεσποτάτου σε ένα σύγχρονο εθνικό κράτος. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ουσιαστικά υπήρξε ο εμψυχωτής της μαχητικής αντίστασης του Νέου Ελληνισμού, ο πολιτικός ηγέτης του Δεσποτάτου του Μυστρά-Μορέως, αυτών των απαρχών του Ελληνικού Κράτους, με την προνομιακή τότε γεωπολιτική του θέση, τη συμπαγή ελληνική συνείδηση και την ιστορική αυτοπεποίθηση με τις μνήμες της αρχαίας Σπάρτης. Ο Μυστράς είναι ο δυνατός κρίκος, που, ως έκφραση της ελληνικής ιστορικής συνέχειας, συνδέει την αρχαία Σπάρτη με τη Νέα Ελλάδα· είναι ο άλλος Ιερός Βράχος, η πιο πυκνή πνευματική έκφραση της ιστορικής κίνησης προς τη Νέα Ελλάδα, στον οποίο κατευθύνεται-καταφεύγει το πνεύμα της αρχαίας Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, της ίδιας της Κωνσταντινούπολης και φυσικά το πνεύμα της Σπάρτης-Λακωνίας μέσα από μια πλειάδα εντοπίων ανθρώπων των γραμμάτων· εδώ επιτυγχάνεται η έκπληξη της ιστορίας, η ύστατη, αλλά και ελπιδοφόρα σύνθεση του ελληνικού πνεύματος, που θα εξακοντισθεί στην Ευρώπη. Ο Μυστράς μέσω των μεγάλων λογίων του, του Γεωργίου Πλήθωνα και του Βησσαρίωνα-αυτών των Ελλήνων, Ευρωπαίων διανοουμένων- και των μαθητών τους, εισηγείται προς το ευρωπαϊκό πνεύμα τη στροφή στις αρχαίες ελληνικές σπουδές και συμβάλλει καταλυτικά στο ανθρωπιστικό κίνημα της Αναγέννησης στην Ιταλία και από εκεί σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στη Φλωρεντία ο Πλήθων με τη διατριβή του «Περί ὧν Ἀριστοτέλης πρός Πλάτωνα διαφέρεται» εισηγείται προς το ευρωπαϊκό πνεύμα τις πλατωνικές σπουδές, γενικότερα τη στροφή στα αρχαία ελληνικά γράμματα, που με το ανθρωποκεντρικό τους περιεχόμενο συνέβαλαν, ώστε να «φωτοντυθεί» η Δύση-κατά τον Κωστή Παλαμά-με την άνοιξη της Αναγέννησης, ενέπνευσε δε τον πανίσχυρο ηγέτη Κοσμά Μέδικο να ιδρύσει εκεί μέσω του νεοπλατωνικού Marcilio Ficino την Πλατωνική Ακαδημία. Οι μαθητές του στον Μυστρά, οι Σπαρτιάτες Ιωάννης Μόσχος, Ιερώνυμος Χαριτώνυμος ή Ερμώνυμος και Γεώργιος Ερμώνυμος, επίσης ο Δημήτριος Τριβώλης, ο Μιχαήλ Αποστόλης, ο Δημήτριος Ραούλ Καβάκης, ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, εξάδελφος του ιστορικού Λαόνικου Χαλκοκονδύλη-κι αυτός μαθητής, Αθηναίος, του Πλήθωνα- ίσως ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, με προεξάρχοντα τον μητροπολίτη Νίκαιας Βησσαρίωνα, μετέπειτα καρδινάλιο και παρ’ ολίγον Πάπα, όπως και άλλοι μεγάλοι Δάσκαλοι των ελληνικών γραμμάτων μεταλαμπαδεύουν τις αρχαίες ελληνικές σπουδές στην Ευρώπη∙ ο καρδινάλιος Βησσαρίων δημιουργεί στη Ρώμη την ομώνυμη Ακαδημία και ένα μεγάλο κύκλο ελληνιστών στην Ιταλία, ο δε εκ Σπάρτης Γεώργιος Ερμώνυμος, ίσως αδελφός του Χαριτώνυμου, είχε μαθητές στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης στο Παρίσι, το 1476, τους μετέπειτα κορυφαίους ανθρωπιστές, τον Γερμανό Reuchlin, τον Ολλανδό Έρασμο και τον Guillaume Budé, ο οποίος υπήρξε στη Γαλλία, ό, τι ο εκδότης Άλδος Μανούτιος στην Ιταλία.

Εδώ κάτω από το φως-και όχι τη σκιά-του Ταϋγέτου και του Μυστρά, μάς παραδίδεται η παρακαταθήκη τους, το σύγχρονο πολιτικό μήνυμα της Σπάρτης-Μυστρά και είναι το αίτημα για μια νέα Ελλάδα της αναγέννησης, ισότιμη και αξιοπρεπή με ενεργό ρόλο στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, μέσα σε μια Ενωμένη Ευρώπη της νέας αναγέννησης, της Δημοκρατίας, του ανθρωπισμού και της κοινωνικής δικαιοσύνης, με ένα νέο κοινωνικό και πολιτικό συμβόλαιο.

Στον όρο «μεταρρύθμιση» (που προέρχεται από το «μεταρρυθμίζω»-«ρυθμός» και αυτό από το «ρέω» και δείχνει τη ροή, ενισχυμένη μάλιστα με την πρόθεση «μετά»), να προσδώσουμε το πραγματικό περιεχόμενό της, την αλλαγή τού ρυθμού, την κίνηση προς τα εμπρός-μεταρρύθμιση με οπισθοδρομικό περιεχόμενο είναι αντίφαση εν τοις όροις- ώστε να υπάρξει η μετάβαση από τη σημερινή Ευρώπη της απόκλισης στην Ευρώπη της σύγκλισης και της αλληλεγγύης.

Πρέπει δε να επισημάνουμε-κάτι που αποσιωπάται- ότι οι πολιτικοί θεσμοί της Σπάρτης, ήδη από τον 7^ο αι. π.Χ., ήταν στην πρωτοπορία της εποχής· αντιπροσώπευαν την πρώτη εφαρμογή του καθολικού δικαιώματος ψήφου στην Ελλάδα (A. Andrewes), εξέφραζαν την χειραφέτηση του πολίτη, ως αυτόνομης-αυτοδύναμης οντότητας, αυτής της θεμελιώδους φιλοσοφικής και πολιτικής ιδέας, της γενεσιουργού αιτίας, που προκάλεσε στην εξέλιξή της, μέσα στους αιώνες, τον εμπλουτισμό και τη γενίκευσή της τα πολιτικά σώματα των σύγχρονων Δημοκρατιών· και να υπενθυμίσουμε ότι, όπως γράφει ο Θουκυδίδης, ήταν «ἀεί ἀτυράννευτος». Το λίκνο της Δημοκρατίας πράγματι υπήρξε πρώτα στη Σπάρτη, μετεξελίχθηκε, βεβαίως, με καινοτομικές πολιτικές αλλαγές, στην Αθήνα· το ρωμαλέο όμορφο βρέφος είχε γεννηθεί, η καθολικοποίηση των δημοκρατικών αρχών ήταν έργο άλλων εποχών. Θα ήταν αναχρονισμός και εν τέλει επιφανειακή αντιεπιστημονική ιστορική προσέγγιση να κρίνουμε μιαν άλλη εποχή με τα σημερινά ηθικά και πολιτικά κριτήρια. Η Σπάρτη, επίσης, δεν είναι μόνον συνώνυμη με το ανυπέρβλητο πνεύμα της αυτοθυσίας προς την πατρίδα, στο πρόσωπο του Λεωνίδα και των τριακοσίων, αλλά και για το πιο δημοκρατικό, ρηξικέλευθο, κοινωνικό πνεύμα, που εξέφρασαν μετά τα μέσα του 3^ου αι. π.Χ., οι δυο ευγενείς ηγέτες της, ο Άγις και ο Κλεομένης, αυτή η διαχρονική συμβολή-και σύμβολο-στη μεταρρυθμιστική πολιτική μεθοδολογία, που επίσης αποσιωπάται. Ό, τι συμβολίζει το ψηφιδωτό της «Αρπαγής της Ευρώπης» στη Σπάρτη, την ίδια πνοή και το ίδιο άρωμα του τόπου εκφράζουν και οι ψηφίδες της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου: «...οι μοσχοϊτιές, που άνθιζαν ανάμεσα ζεφύρων του Λακωνικού, έπνεαν και σκέπαζαν με το άρωμά τους την Ευρώπη.».

Προτείνουμε, λοιπόν, τη θεσμοθέτηση μιας ετήσιας σύναξης-forum στον Μυστρά διανοουμένων, φιλοσόφων, πολιτικών, οικονομολόγων της Ευρώπης, οι οποίοι θα ανανεώνονται κάθε φορά με νέα πρόσωπα, ως ένα Εργαστήριο ιδεών για το μέλλον της, που θα μπορέσει να ψηλαφεί και ακόμη περισσότερο να δίνει κατευθυντήριες σκέψεις για μια νέα αναγέννηση στην Ενωμένη Ευρώπη. Και αυτό το όραμα μπορεί να το δώσει η Σπάρτη, αρκεί να θέλει. Δεν χρησιμοποιώ τον όρο «Δεξαμενή σκέψης», που παραπέμπει σε κάτι στατικό, αλλά αυτόν του «Εργαστηρίου ιδεών», που προϋποθέτει την έρευνα, την κίνηση, τη διαλεκτική προωθητική σύνθεση. Η κατάθεση αυτής της πρότασης έχει σκοπό να ενώσει δυνάμεις, διότι η ίδρυση ενός τέτοιου ευρωπαϊκής εμβέλειας θεσμού απαιτεί τη συνεργασία προσώπων, φορέων, αυτοδιοικητικών, κεντρικών και πρωτίστως να τεθεί επί κεφαλής αυτής της προσπάθειας με συγκεκριμένα οργανωτικά μέτρα ο Δήμος Σπάρτης-και οι θεσμοί της πόλης-που θα μετεξελίξει, εκ των πραγμάτων, τη Σπάρτη από πρωτεύουσα της Λακωνίας σε κεντρική πόλη της Ευρώπης, που θα επηρεάζει στο επίπεδο των ιδεών τα ευρωπαϊκά πολιτικά πράγματα.

* Δρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Louvain-la-Neuve