Γράφει ο Γιώργος Β. Μονεμβασίτης*

Ομιλία του Γιώργου Μονεμβασίτη στην Αρεόπολη με αφορμή την επέτειο της Μάχης του Διρού - Ο Βίλχελμ Μύλλερ, «Η Μανιάτισσα» και «Η διδαχή της Μανιάτισσας»

Τον Γερμανό ποιητή Wilhelm Mueller (1794-1827), που παραμένει άγνωστος ακόμη και στους φιλολόγους, ανακάλυψα σχετικά νωρίς. Αυτό συνέβη ανορθόδοξα και αντισυμβατικά γιατί έγινε μέσω της μουσικής. Στα 20 χρόνια μου περίπου, σπουδαστής στην Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ, άκουσα για πρώτη φορά ολοκληρωμένο, από το Γ’ Πρόγραμμα της ΕΡΤ, τον θεσπέσιο και εμβληματικότερο κύκλο τραγουδιών στην ιστορία της μουσικής Winterreise – Χειμωνιάτικο Ταξίδι, του κατ’ εμέ κορυφαίου μουσουργού Φραντς Σούμπερτ.

Μετά την ολοκλήρωση της μετάδοσης, στην αποφώνησή της, άκουσα ότι ο κύκλος προέκυψε από μελοποίηση ποιημάτων του Βίλχελμ Μύλλερ. Την επομένη φορά που πήγα στο Ινστιτούτο Γκαίτε, όπου παρακολουθούσα τότε μαθήματα γερμανικών, επισκέφτηκα τη βιβλιοθήκη του και εκεί βρήκα στοιχεία για τον Μύλλερ.

Με έκπληξη διαπίστωσα ότι οι συμπατριώτες του τον αποκαλούσαν Der Griechen Mueller - Ο Έλληνας Μύλλερ, μια και τα φιλελληνικά του αισθήματα ήταν ποικιλοτρόπως, δυναμικά μάλιστα εκφρασμένα. Μολονότι έτσι έχει αποδοθεί στα ελληνικά ο χαρακτηρισμός, εγώ προτιμώ να τον αποκαλώ, Μύλλερ ο Έλληνας. Οι ποιητές μας έχουν διδάξει την αξία και τη δυναμική που προσδίδουν στον λόγο οι αντιμεταθέσεις λέξεων.

Μεθοδικά ερευνώντας ανακάλυψα και έμαθα πολλά για τον Βίλχελμ Μύλλερ.

Ο Μύλλερ ήταν λυρικός ρομαντικός ποιητής, εξαιρετικά μορφωμένος για αυτό και λάτρης του αρχαίου ελληνικού πνεύματος. Όμνυε στο αθηναϊκό πνεύμα και στη σπαρτιάτικη ανδρεία. Με το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821, αναδείχτηκε σε έναν από τους πρωτεργάτες του φιλελληνισμού στη Γερμανία και αγωνίστηκε με σθένος για την ενδυνάμωσή του. Με την ανυπόκριτη και ανιδιοτελή αφοσίωση του στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων κατά των Τούρκων, συνέβαλε σημαντικά τόσο με την τέχνη του, όσο και με τη στάση του στη διαμόρφωση φιλελληνικών τάσεων στον πνευματικό κόσμο της Γερμανίας.

Η Μανιάτισσα

Την πρώτη κιόλας χρονιά της Επανάστασης εξέδωσε στην πατρίδα του, το Ντεσσάου, μια μικρή συλλογή – «τετράδιο» τη χαρακτήρισε – με ποιήματα εμπνευσμένα από τον Ελληνικό Αγώνα. Την επιτίτλισε Lieder der Griechen – Τραγούδια των Ελλήνων.

Το 4ο από τα 10 που την απαρτίζουν το ονόμασε Die Mainottin - Η Μανιάτισσα.

Η διδαχή της Μανιάτισσας

Την επόμενη χρονιά εξέδωσε μια συλλογή με τον ίδιο τίτλο, ως Δεύτερο Τετράδιο, όμως, με 8 ποιήματα, το 7ο από τα οποία ήταν το Der Mainottin Unterricht – Η διδαχή της Μανιάτισσας.

Σε αυτή τη συλλογή περιέχεται και Ο μικρός Υδραίος – Der kleine Hydriot, το πλέον γνωστό ίσως από τα ποιήματά του για την Ελλάδα. Το 1823 εξέδωσε τρία τεύχη με τίτλο Neue Lieder der Griechen – Νέα Τραγούδια των Ελλήνων, το 1824 τα Neueste Lieder der Griechen – Νεότερα Τραγούδια των Ελλήνων και το 1826 το Missolunghi – Μεσολόγγι, με ένα εκ των ποιημάτων του αφιερωμένο στον Λόρδο Βύρωνα. Συνολικά 7 μικρές συλλογές δομημένες με 53 «Ελληνικά» τραγούδια-ποιήματα.

Επισημαίνεται ότι πολλά από αυτά εμπεριέχουν και αιχμές κατά της ευρωπαϊκής διπλωματίας, η οποία τηρούσε εχθρική στάση απέναντι στον επαναστατημένο Ελληνικό λαό. Επιπροσθέτως το 1825 μετάφρασε στα γερμανικά και εξέδωσε σε 2 τόμους το μνημειώδες έργο του Claude Fauriel (1772-1844) Chants Populaires de la Grece Moderne – Τα Δημοτικά Τραγούδια της Νέας Ελλάδας, με την ονομασία Neugriechische Volkslieder – Λαϊκά Τραγούδια της Νέας Ελλάδας.

Φέτος στη μεγάλη ημέρα της επετειακής χρονιάς, την 25η Μαρτίου δηλαδή, έστειλα με ηλεκτρονικό μήνυμα σε φίλους και γνωστούς που σχετίζονται με το Γύθειο και την ευρύτερη περιοχή αποδομένο στα ελληνικά με τη βοήθεια του φίλου και γυθειάτικης καταγωγής εξαιρετικού βιολονίστα Γιάννη Λάμπου το ποίημα Η Μανιάτισσα. Η ανταπόκριση στο μήνυμά μου ήταν ενθουσιώδης και συγκινητική.

Απ’ όσο γνωρίζω το ποίημα αυτό του Βίλχελμ Μύλλερ δεν είχε ποτέ πριν δημοσιοποιηθεί «μεταφρασμένο» στα ελληνικά, στην ολοκληρωμένη τουλάχιστον μορφή του. Σας το παρουσιάζω σήμερα δια ζώσης κάτι που σίγουρα δεν έχει γίνει ποτέ στο παρελθόν.

D i e M a i n o t t i n - Η Μ α ν ι ά τ ι σ σ α

Επτά οι γιοί που βύζαξα απ᾽ τα στήθη μου,

Σε γιούς επτά παρέδωσα το ξίφος το ιερό,

Για Λευτεριά, Τιμή, Δικαιοσύνη της πίστης μας το ξίφος ειν᾽ αυτό.

Ευλογημένη εγώ, που απ᾽ τους γιούς μου δούλος κανείς δεν είναι πια!

Κινήσαν για τη μάχη με χαρά και θάρρος άγριο

Ευλογημένη εγώ, που Σπαρτιάτικο αίμα στις φλέβες τους κυλά ακόμη!

Και σαν μ᾽ αποχαιρέτισαν, καρδιά βαριά δεν είχα,

Λεύτεροι γυρίστε πίσω, λεύτεροι ή ποτέ᾽ τους είπα!

Εσείς μανάδες Μανιατών, ελάτε, να ψάξουμε πάμε,

Μήπως στης Σπάρτης τα ερείπια δεν βρούμε ένα χνάρι·

Πέτρες ας μαζέψουμε, στη χούφτα να χωράνε,

Σκληρά να υποδεχτούμε τον πρώτο δούλο τον δειλό,

Που στο σπίτι του γυρίζει, χωρίς αίμα και πληγή,

Χωρίς ένα στεφάνι κέρδος για της μάνας του το σπιτικό!

Προσέξτε πως καταλήγει το ποίημα Η Μανιάτισσα: Με ένα «Ή ταν ή επί τας» ή «Ελευθερία ή Θάνατος». Ή επί το μανιάτικο «Νίκη ή Θάνατος». Η Σπαρτιάτισσα της αρχαιότητας, που μετουσιώθηκε στην Μανιάτισσα της νεότερης Ελλάδας.

Η σημερινή όμως παρουσία μου εδώ στην ιστορική Αρεόπολη μου δίνει την ευκαιρία να παρουσιάσω και το 2ο εύρημά μου από τα ποιήματα του Βίλχελμ Μύλλερ που είναι εμπνευσμένο από τη Μανιάτισσα της ιστορίας και του μύθου.

Για την απόδοσή του στα ελληνικά, που θα ακούσετε, πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια του φίλτατου Ανδρέα Καρβέλα, συντρόφου της αγαπημένης Γυθειάτισσας Ποτίτσας Μαραβέλια. Τα γερμανικά μου βλέπετε έχουν κάπως ξεθωριάσει στο πέρασμα του χρόνου από την περιορισμένη χρήση. Η ποιητική απόδοση και σε αυτό πάντως είναι δική μου.

Ιδού λοιπόν το Η διδαχή της Μανιάτισσας – Der Mainottin Unterricht, με σκληρό και ρεαλιστικό και αυτό ποιητικό λόγο, όπως άλλωστε και η εποχή στην οποία εστιάζει

Der Mainottin Unterricht - Η διδαχή της Μανιάτισσας

Πολλοί άσπροι κύκνοι κολυμπάνε ήρεμα στου Ευρώτα τα νερά,

Πολλά μαύρα κοράκια έρχονται πετούμενα, κρώζοντας στον αέρα,

Άσπροι κύκνοι, από πού κολυμπώντας ερχόσαστε; Νέα να πείτε δεν έχετε,

Αν σαν Σπαρτιάτης ο γιός μου πολέμησε κάτω στην πεδιάδα;

Μαύρα κοράκια, από πού πετώντας ερχόσαστε; Δεν είδατε στο ταξίδι σας

Πολλά ματωμένα κρανία Τούρκων να κείτονται στων νικηφόρων μαχών τα πεδία;

Στα πράσινα δαφνόδεντρα, που κάτω στο ποτάμι ατενίζουν,

Εκεί που οι κύκνοι χτίζουν τις φωλιές τους κάτω απ’τις πράσινες φυλλωσιές,

Κρέμονται πολλά λευκά φτερά, που θέλω μεταξύ τους να τα δέσω,

Και να φτιάξω μ’ αυτά για το αγόρι μου βέλη μυτερά,

Μετά τα μαύρα κοράκια θα του δείξω στον αέρα,

Και θα του πω: αυτά είναι οι Τούρκοι, που τον πατέρα σου σκοτώσαν!

Σημειώστε ότι ο Μύλλερ δεν ευτύχησε να επισκεφτεί τη λατρεμένη του Ελλάδα – βραχύς άλλωστε ο βίος του. Επιθυμούσε διακαώς κάτι τέτοιο, έφτασε μέχρι τη Βιέννη, οι συνθήκες όμως δεν του επέτρεψαν να συνεχίσει την κάθοδο προς τη χώρα μας.

Σίγουρα ο Μύλλερ δεν ήταν σπουδαίος ποιητής με προσφορά ανάλογη ενός Γκαίτε, ενός Σίλλερ, που και αυτοί, ειρήσθω εν παρόδω, ήσαν ένθερμοι υποστηρικτές του Αγώνα των Ελλήνων. Και αν δεν είχε συναντηθεί η τέχνη του με εκείνη του Φραντς Σούμπερτ (1797-1828), το όνομά του ίσως να είχε κατασπαραχθεί από τη λήθη.

Η ποίησή του όμως ενέπνευσε τον Σούμπερτ στο συγκλονιστικό και ανεπανάληπτο Χειμωνιάτικο Ταξίδι του – και ο κύκλος τραγουδιών του Σούμπερτ Η Ωραία Μυλωνού, από δική του ποίηση γεννήθηκε. Ούτε τον Σούμπερτ που του χάρισε την αθανασία κατάφερε να συναντήσει ο Μύλλερ. Άλλωστε και οι δυο εξεμέτρησαν το ζην πολύ νωρίς – 33 χρόνια έζησε ο Μύλλερ, 31 ο Σούμπερτ!

Αντίδωρο του Ελληνικού Κράτους

Ελάχιστο αντίδωρο του Ελληνικού Κράτους στην τεράστια και ανεκτίμητη προσφορά του Μύλλερ, την άγνωστη στους πολλούς, ωστόσο, όπως προανέφερα, ήταν η δωρεά ελληνικών μαρμάρων (πεντελικού και μανιάτικου) για την κατασκευή μνημείου στη γενέτειρά του, το Ντεσσάου, προς τα τέλη του 19ου αιώνα. Το μνημείο, που εγκαινιάστηκε το 1891, έχει ύψος 4 μέτρα και 30 εκατοστά και φέρει την επιγραφή στα ελληνικά, «Τω της Ελληνικής ελευθερίας αοιδώ τον λίθον εκ των Αττικών και Λακωνικών λατομείων, η Ελλάς ευγνωμονούσα».

Και κάτι ακόμη που έκανε το Ελληνικό Κράτος για να τιμήσει τον αγνό και σεμνό αυτόν φιλέλληνα. Η ονομασία, το 1884, μετά από πρόταση επιτροπής, της οποίας προΐστατο ο θεμελιωτής της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης, προς τον τότε Δήμαρχο Αθηνών Δημήτρη Σούτσο, ενός δρόμου στο κέντρο της Αθήνας.

Εκεί, λίγο πιο κάτω από την Πλατεία Ομονοίας, υπάρχει η Οδός Μυλλέρου, κάθετη στην οδό Παναγή Τσαλδάρη (Πειραιώς) και την οδό Κεραμεικού, για να τον θυμίζει σε όσους έχουν ιστορική ευαισθησία και ιστορική μνήμη.

(*)Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ, Συγγραφέας – Δημοσιογράφος ,

Κριτικός καί Ἱστορικός Μουσικῆς, ἐσχάτως δέ καί ... καλλιεργητής!

Ακολουθήστε το notospress.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις