Ανδρέας Παπανδρέου: Θυσίασε τη θέση του ανάμεσα στους μεγάλους οικονομολόγους για την Ελλάδα

Γράφει ο Ηλίας Παναγιωτακάκος

ΕΛΛΑΔΑ. Τουλάχιστον μία γενιά Ελλήνων μεγάλωσε γνωρίζοντας τον Ανδρέα Παπανδρέου ως τον πολιτικό - σύμβολο μιας άλλης εποχής. Λίγοι όμως γνωρίζουν - και ακόμη λιγότεροι θυμούνται - πως ο Ανδρέας υπήρξε, ίσως, ο σημαντικότερος Έλληνας οικονομολόγος του 20ού αιώνα.

Γεννημένος το 1919 στην Χίο και γιος του Γεωργίου Παπανδρέου, ο Ανδρέας δεν προοριζόταν αρχικά για την πολιτική. Η μεγάλη του αγάπη ήταν η επιστήμη. Το 1943 αναγορεύτηκε διδάκτωρ Οικονομικών στο Harvard, με μία διατριβή που θεωρήθηκε πρόδρομος των μεταγενέστερων θεωριών για την επιχειρηματικότητα. Υπό την καθοδήγηση του θρυλικού Joseph Schumpeter, ο νεαρός Έλληνας απέκτησε φήμη ως ανερχόμενο αστέρι της οικονομικής σκέψης.

Ο Ανδρέας στην πρωτοπορία της Οικονομικής Θεωρίας

Η δεκαετία του ’50 τον βρίσκει στο University of Minnesota και στο Northwestern, προτού εγκατασταθεί στο Berkeley της Καλιφόρνια — τότε ίσως το κορυφαίο οικονομικό τμήμα παγκοσμίως. Εκεί δίδαξε θεωρία καταναλωτή, δυναμικά υποδείγματα και ανάλυση ανταγωνισμού.

Στο έργο του «Economics as a Science» (1958), ο Παπανδρέου τόλμησε να ασκήσει αυστηρή κριτική στη «νεοκλασική ορθοδοξία», προτείνοντας ένα περισσότερο ερμηνευτικό και λιγότερο μαθηματικοποιημένο υπόδειγμα για την Οικονομική Επιστήμη - μια προσέγγιση που δικαιώθηκε χρόνια μετά, με την άνοδο της συμπεριφορικής οικονομικής και των πειραμάτων τύπου Kahneman.

Στο διάσημο άρθρο του στο Econometrica το 1953 («An Experimental Test of an Axiom in the Theory of Choice»), κατέρριψε το «αξίωμα της μεταβατικότητας» - θεμέλιο της θεωρίας επιλογής καταναλωτή - και δημιούργησε θόρυβο στην κοινότητα των οικονομολόγων. Ήταν από τους πρώτους που μετέφεραν τα πειράματα ψυχολογίας στην ανάλυση οικονομικής συμπεριφοράς.

Το Harvard, το MIT, ακόμη και η Chicago School τον προσκαλούσαν διαρκώς σε συνέδρια. Ο φίλος και αντίπαλός του, Paul Samuelson, τον είχε περιγράψει ως «το πιο ανήσυχο μυαλό της γενιάς μας».

Ο επιστήμονας που δεν πήρε το Νόμπελ

Το 1943, σε μια σπάνια τελετή λόγω πολέμου, ο νεαρός Έλληνας φοιτητής αναγορεύεται διδάκτωρ Οικονομικών στο Harvard. Ο Joseph Schumpeter - θρύλος της οικονομικής σκέψης - είναι επιβλέπων. Αργότερα, στο Berkeley της Καλιφόρνια, ο Ανδρέας διδάσκει μαθήματα που γεμίζουν αμφιθέατρα.

• Ο πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στην Αθήνα, Monteagle Stearns, θα γράψει στα απομνημονεύματά του:

«Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν καταδικασμένος να γίνει μεγάλος επιστήμονας. Αν δεν τον είχε τραβήξει η Ελλάδα πίσω, θα τον βλέπαμε υποψήφιο για το Νόμπελ Οικονομικών, μαζί με τον Arrow και τον Simon».

• Ο βραβευμένος με Νόμπελ Herbert Simon θα γράψει:

«Ο Παπανδρέου άνοιξε δρόμο για όλους εμάς που φέραμε την ψυχολογία στην οικονομία. Ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του».

• Robert Clower, καθηγητής στο Berkeley:

«Ήταν καινοτόμος, ξεχώριζε ακόμα και ανάμεσα στους καλύτερους του καιρού του.»

• Paul Samuelson, νομπελίστας:

«Η Ελλάδα έχασε έναν πιθανό Νόμπελ - μια μεγάλη απώλεια για την παγκόσμια οικονομική επιστήμη.»

• Στο Berkeley, οι φοιτητές του τον αποκαλούσαν «ο Έλληνας που τόλμησε να αμφισβητήσει τον Keynes και τον Friedman», ενώ το συγγραφικό του έργο όπως το "Economics as a Science" (1958) διδάσκεται ακόμη σε μαθήματα θεωρίας οικονομικής επιστήμης.
• Στα αμερικανικά αρχεία καταγράφεται ως «one of the brightest young minds of economic science» (ένα από τα λαμπρότερα νεαρά μυαλά της οικονομικής επιστήμης) - μια διάκριση που ελάχιστοι Έλληνες πανεπιστημιακοί πέτυχαν τότε.

Κι όμως, αυτή η λαμπρή καριέρα σταμάτησε όταν ο Παπανδρέου, ακολουθώντας το κάλεσμα της Ελλάδας, εγκατέλειψε τα αμφιθέατρα για την πολιτική σκηνή και άλλαξε συγκλονιστικά της πορεία της Ελλάδας.

Πράγματι, η διεθνής επιστημονική κοινότητα είχε διαγνώσει το ταλέντο του. Ο ίδιος όμως εγκατέλειψε τα πάντα το 1963 για την Ελλάδα - και την πολιτική μοίρα του.

Ο «Ελληνικός Κήρυκας» του Harvard: Η παρακαταθήκη στην επιστήμη

Σήμερα, 29 χρόνια μετά τον θάνατό του, το Berkeley εξακολουθεί να διδάσκει τις θεωρίες του στο μάθημα «History of Economic Thought». Ο καθηγητής Brad DeLong θυμάται:

«Οι σημειώσεις του Ανδρέα Παπανδρέου βρίσκονται ακόμη στα αρχεία του τμήματος. Ήταν από τους πιο ριζοσπάστες οικονομολόγους της γενιάς του.»

Στην Ελλάδα όμως, λίγοι ξέρουν ότι υπήρξε συνιδρυτής της «Behavioral Economics» πριν καν καθιερωθεί ο όρος.

Ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές αναγνωρίζουν ότι το ακαδημαϊκό έργο του Ανδρέα έχει υποτιμηθεί στην Ελλάδα. Στη Δύση, αντίθετα, εξακολουθεί να διδάσκεται σε μαθήματα Ιστορίας της Οικονομικής Σκέψης.

Μονογραφίες του όπως το “Competition and its Regulation” (1954) και άρθρα του για τα δυναμικά υποδείγματα οικονομικής σταθερότητας προβάλλονται ως πρόδρομοι θεωριών που έγιναν mainstream μόνο δεκαετίες αργότερα.

Στις 23 Ιουνίου 1996, έφυγε από τη ζωή ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ήταν πρωθυπουργός, ήταν πολιτικός, ήταν ηγέτης. Μα πριν απ’ όλα, ήταν ένας μεγάλος επιστήμονας. Ένας Έλληνας που μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο της Οικονομικής - αν δεν είχε κληθεί να αλλάξει την Ελλάδα.

Σημαντικά επιστημονικά έργα και αποσπάσματα

• «An Experimental Test of an Axiom in the Theory of Choice» (Econometrica, 1953):

«Αμφισβητώ τη μεταβατικότητα ως απόλυτο αξίωμα της θεωρίας επιλογής. Οι άνθρωποι δεν είναι πάντα ρητοί καταναλωτές.»

• «Competition and its Regulation» (1954):

«Η αγορά χρειάζεται κανόνες, διαφορετικά η ανισότητα και η συγκέντρωση πλούτου αυξάνονται πέρα από κάθε έλεγχο.»

• «Economics as a Science» (1958):

«Η οικονομία δεν είναι μαθηματική άσκηση, αλλά κοινωνική επιστήμη που απαιτεί ενσυναίσθηση και ιστορική κατανόηση.»

• «A Critique of Neoclassical Theory» (1955) - τόλμησε να κατηγορήσει την κυρίαρχη νεοκλασική σχολή ότι αγνοεί την κοινωνική πραγματικότητα.

Το Σύγχρονο Harvard Review ανέφερε το 1961:

«Ο Παπανδρέου ανήκει σε αυτούς που διαμορφώνουν το μέλλον της επιστήμης».

Ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν ήταν μόνο ο χαρισματικός πολιτικός που άλλαξε την Ελλάδα. Ήταν και ο επιστήμονας που άλλαξε την Οικονομική Σκέψη - αλλά που η μοίρα, ή ίσως η Ιστορία, του αρνήθηκε το Νόμπελ. «Η Οικονομία είναι πολιτική επιστήμη», έλεγε, «Αν ξεχάσεις τον άνθρωπο, χάνεις την ουσία».