Η ιστορία του Ελληνικού Πανεπιστημίου

Γράφει ο Παναγιώτης Τζουνάκος

Μετά από την επανάσταση του 1821, την απελευθέρωση και τη συγκρότηση του νεότερου ελληνικού κράτους προέκυψε η ανάγκη για το πανεπιστήμιο, το οποίο θα συμβόλιζε την πνευματική ανάπτυξη και τον εξευρωπαϊσμό της χώρας. Ο Ιωάννης Καποδίστριας το είχε στα σχέδιά του, αλλά δεν το έθεσε στις άμεσες προτεραιότητές του, κάτι που έκαναν οι Βαυαροί, οι οποίοι στις 3 Μαΐου 1837 το εγκαινίασαν και το ονόμασαν Οθώνειο προς τιμήν του μονάρχη που το ίδρυσε. Ήταν το πρώτο πανεπιστήμιο στη νοτιανατολική Ευρώπη και το μόνο στην Ελλάδα, στην Αθήνα, ως το 1926, οπότε ιδρύθηκε το πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Είχε προηγηθεί ένα χρόνο νωρίτερα (1836) το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ως Πολυτεχνείο των Αθηνών ή Σχολείο των Τεχνών, το οποίο πορεύθηκε παράλληλα με το πανεπιστήμιο. Να σημειωθεί ότι, η Αθήνα, η νέα πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους ήταν μια πόλη με περίπου 10.000 κατοίκους, χωρίς υποδομές και με πολλές καταστροφές από τον απελευθερωτικό Αγώνα.

Το Πανεπιστήμιο στεγάστηκε στο σπίτι του αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Σταμάτη Κλεάνθη στην Πλάκα, εκεί όπου σήμερα λειτουργεί το Μουσείο Ιστορίας του ιδρύματος. Σύντομα έγινε αντιληπτό ότι χρειαζόταν ιδιόκτητο κτίριο, το οποίο σχεδιάστηκε από τον Κρίστιαν Χάνσεν, το κεντρικό κτίριο στη σημερινή οδό Πανεπιστημίου, όπου ο Όθωνας στις 2 Ιουλίου 1839 έθεσε τον θεμέλιο λίθο του. Την πρώτη χρονιά λειτουργίας του παρακολούθησαν μαθήματα 52 φοιτητές. Το 1843 αποφοίτησε ο πρώτος φοιτητής, ο Αναστάσιος Γούδας, από την Ιατρική Σχολή. Η συνεχής διεύρυνση του φοιτητικού πληθυσμού τα επόμενα χρόνια συνδέθηκε και με τη γυναικεία παρουσία, όπου το 1890 η πρώτη φοιτήτρια Ιωάννα Στεφανόπολι εγγράφηκε στη Φιλοσοφική Σχολή.

Δεν άργησαν οι εμφανίσεις των φοιτητών στους δρόμους, οι οποίες συνδέονταν με διεκδικήσεις μιας σειράς πανεπιστημιακών, κοινωνικών και πολιτικών αιτημάτων. Τον Μάιο του 1839 φοιτητές της Ιατρικής συμμετείχαν στα πρώτα επεισόδια. Ζήτησαν από τον καθηγητή τους Δημήτριο Μαυροκορδάτο να παραδίδει το μάθημα αργά, για να κρατούν σημειώσεις. Ο καθηγητής αρνήθηκε και οι φοιτητές πραγματοποίησαν τριήμερη αποχή. Οι πανεπιστημιακές αρχές μετά από ανακρίσεις καταδίκασαν δυο φοιτητές σε οκτώ ημέρες κράτηση. Τον Μάιο του 1859 έγιναν τα Σκιαδικά, τα οποία μαζί με άλλα γεγονότα οδήγησαν το 1862 στην έξωση του Όθωνα. Τα επεισόδια ξεκίνησαν όταν μαθητές και φοιτητές της Αθήνας φόρεσαν εγχώρια αντί για εισαγόμενα θερινά καπέλα τα λεγόμενα σκιάδια, για να ενισχύσουν την ελληνική βιοτεχνία, γεγονός που οδήγησε σε συγκρούσεις στο Πεδίον του Άρεως προκαλώντας την επέμβαση της αστυνομίας. Οι διαμαρτυρίες συνεχίστηκαν στο κέντρο της πόλης με αποτέλεσμα την επέμβαση του στρατού, ο οποίος εγκαταστάθηκε στο πανεπιστήμιο. Η προσωρινή Κυβέρνηση τον Οκτώβριο του 1862 αποφάσισε τη μετονομασία του πανεπιστημίου από Οθώνειο σε Εθνικό, ως «ίδρυμα κοινόν ολοκλήρου του Έθνους». Στη συνέχεια έγιναν πολλές ποιοτικές και ποσοτικές αλλαγές, οι οποίες συνδέθηκαν με την έννοια της εθνικής προόδου και της εδραίωσης της επιστήμης μέσα στην κοινωνία.

Το 1892 ο Χαρίλαος Τρικούπης επέβαλε δίδακτρα για τις πανεπιστημιακές σπουδές. Τον Σεπτέμβριο οργανώθηκαν μεγάλα συλλαλητήρια στο κέντρο της Αθήνας, τα οποία κατέληξαν σε συγκρούσεις με την αστυνομία. Στη αρχή του 20ού αιώνα το φοιτητικό σώμα εξακολούθησε να είναι ιδιαίτερα μαχητικό και η δράση του συνδέθηκε με το γλωσσικό. Πρωτοστάτησε στις διαμαρτυρίες απέναντι στην πιθανή επικράτηση της δημοτικής γλώσσας. Υπερασπίστηκε μαζί με τους καθηγητές την αρχαία ελληνική γλώσσα ενάντια σε οποιαδήποτε μετάφραση στη δημοτική. Το κίνημα στο Γουδί το 1909 επηρέασε καταλυτικά την πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Από τη νεοσύστατη κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου έγινε η μεγαλύτερη εκκαθάριση του διδακτικού προσωπικού, καθώς απολύθηκαν 17 από τους 54 καθηγητές. Στις ταραγμένες δεκαετίες των πολέμων δημιουργήθηκαν αρκετές νέες Σχολές. Μετά από την Οκτωβριανή Επανάσταση και ιδιαίτερα στα μέσα της δεκαετίας του 1920, στα φοιτητικά προαύλια εισήχθηκαν οι αριστερές ιδέες, και η ριζοσπαστικοποίηση του φοιτητικού κινήματος, ως κεντρικού ρόλου της Αριστεράς, λειτούργησαν καθοριστικά στη δημόσια παρουσία του αναδιαμορφώνοντας τελείως τους στόχους του. Η δημοτική γλώσσα άρχισε να κυριαρχεί και προστέθηκαν νέα φοιτητικά αιτήματα. Το 1931 ορίστηκε ως πρώτος Κυβερνητικός Επίτροπος για την εποπτεία των πανεπιστημίων Αθήνας και Θεσσαλονίκης ο διεθνούς φήμης μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή. Το 1932 απέκτησε τον σημερινό του τίτλο: Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών (ΕΚΠΑ).

Η δικτατορία του Μεταξά επιχείρησε να καταλύσει την αυτονομία του και άσκησε διώξεις σε διδάσκοντες, φοιτητές και φοιτήτριες. Τη δεκαετία του ΄50 το φοιτητικό κίνημα επανακάμπτει με αφορμή το Κυπριακό ζήτημα και συμμετέχει ενεργητικά στις διαμαρτυρίες. Το 1963 ιδρύθηκε η ΕΦΕΕ. Λίγο αργότερα, με την κατάργηση των διδάκτρων από την κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου γνώρισε εντυπωσιακή αύξηση του αριθμού των φοιτητών/τριών. Μετά το βασιλικό πραξικόπημα του 1965, τα συνθήματα «1-1-4» και «15% για την Παιδεία» αντηχούσαν στους δρόμους της Αθήνας. Η δικτατορία του ΄67 επιχείρησε τον συνολικό έλεγχο της ανώτατης εκπαίδευσης με απολύσεις καθηγητών, την καθιέρωση του Κυβερνητικού Επιτρόπου, τη διάλυση του φοιτητικού κινήματος. Η κατάληψη της Νομικής Σχολής τον Φεβρουάριο του 1973 και η εξέγερση του Πολυτεχνείου τον Νοέμβρη του ίδιου χρόνου αποτέλεσαν τις σημαντικότερες στιγμές του αντιδικτατορικού αγώνα.

Από τις πρώτες ημέρες της μεταπολίτευσης το φοιτητικό κίνημα έκανε πολύ αισθητή την παρουσία του, όπου το 1978 η «απεργία των 100 ημερών» σηματοδότησε την εμφάνιση του ειδικού διδακτικού προσωπικού. Η νομοθετική αλλαγή με το νόμο πλαίσιο του 1982, ο οποίος καταργήθηκε το 2007, συνέβαλε καθοριστικά στον νέο προσδιορισμό της φυσιογνωμίας του ιδρύματος. Με την εισαγωγή της αστυνομίας στα πανεπιστήμια το 2022, ο αστυνομικός έλεγχος γίνεται καθεστώς και η αστυνομική δύναμη ρυθμιστής της πανεπιστημιακής ζωής.

Σήμερα το ΕΚΠΑ με τη θεσμοθέτηση των μεταπτυχιακών σπουδών και τα Ευρωπαϊκά προγράμματα έρευνας κατατάσσεται ανάμεσα στα καλύτερα πανεπιστημιακά ιδρύματα στο κόσμο. Παρά τη σημαντική περικοπή των δαπανών για την Παιδεία, τη μείωση του διδακτικού και διοικητικού προσωπικού, τον περιορισμό των αποθεματικών λόγω PSI κ.ά. κατάφερε να ανταποκριθεί στις επιτακτικές ανάγκες διδασκαλίας και έρευνας. Η διαφύλαξη του δημόσιου χαρακτήρα του, του αυτοδιοίκητου και της ακαδημαϊκής του ελευθερίας αποτελούν αδιαμφισβήτητες προϋποθέσεις της επιστημονικής και κοινωνικής του παρουσίας.

Η επικαιρότητα όμως τρέχει και δεν μας αφήνει αδιάφορους.

Ο υπουργός Παιδείας Κ. Πιερρακάκης δήλωσε στις 28/10/2023 ότι, έως το τέλος του έτους θα έχει γίνει η μεταρρύθμιση για τα ιδιωτικά ΑΕΙ, παρά τη ρητή απαγόρευση του άρθρου 16 του Συντάγματος. Μια ακόμη κατάλυση της Δημοκρατίας από τους επιτελικούς επιβεβαιώνεται. Έτσι στήνεται το βάθρο των προνομιούχων, των οικονομικά ισχυρών, για το στεφάνωμα των «αρίστων», που με αυτόν τον τρόπο αποφεύγουν τη σύγκριση με τα παιδιά, τις νέες και τους νέους του Ελληνικού λαού και παίρνουν πιστοποιητικά «σπουδών» από τους κερδοσκόπους της γνώσης απολαμβάνοντας τα αγαθά της ανταλλακτικής αξίας και της εμπορευματοποίησης.

Προχθές κατηγόρησε την ΟΛΜΕ για «αντισημιτισμό» επειδή καλούσε σε δράσεις αλληλεγγύης για τον Παλαιστινιακό λαό. Αν όμως γυρίσει μερικά χρόνια πίσω θα μάθει ποιοι ήταν λάτρεις του «αντισημιτισμού», οι οποίοι μετά την υπουργοποίησή τους αλλαξοπίστησαν, και θα διαπιστώσει ότι είναι ομοτράπεζοι στην ίδια κυβερνητική ομάδα.