Γράφει η Αγγελική Αργειτάκου, Διευθύντρια του Μουσικού Σχολείου Σπάρτης


Με αφορμή το Όνειρο στο κύμα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, ένα διήγημα του 1900 η Λέσχη Ανάγνωσης, που συναντήθηκε στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη συζήτησε για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τη σημασία του έργου του και τη σχέση του με την εποχή μας. Εκφράστηκαν απόψεις, διαβάστηκαν αποσπάσματα και κριτικές για το έργο του συγγραφέα κι επειδή επισημάνθηκε η «μεγάλη» (ίσως;) απόστασή του από τις μέρες μας, ας ακουστεί et altera pars για τη σχέση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη με την εποχή μας.

Ποια είναι στ’ αλήθεια η εποχή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη;
(1851-1911)
Ατάκτως ερριμένες κάποιες ψηφίδες από το ιστορικό, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό και πνευματικό ψηφιδωτό της εποχής του ξεχωρίζουμε: Το Σύνταγμα της βασιλευόμενης δημοκρατίας το 1864 έγινε η αιτία για το περίφημο άρθρο με το αναπάντητο, εν πολλοίς, ερώτημα: Τις πταίει; (1873), τη χρεωκοπία του 1893, τους Ολυμπιακούς αγώνες του 1896 κι έναν καταστροφικό ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Σας θυμίζουν τίποτε από τη σημερινή εποχή όλ’ αυτά;

Απίστευτες, πράγματι, ομοιότητες του τέλους του προηγούμενου αιώνα και της αρχής του 20ου στροβιλίζουν την Ελλάδα στην απολύτως αντίστοιχη περιδίνηση ιδίων και αναλόγων συμφορών με τη μετάβαση στον 21ο αιώνα. Η οικονομική εξάρτηση, τα δάνεια, η «6η» «και η 7η,» (βεβαίως, σκόπιμα μπερδεύονται οι δόσεις) η ατελείωτη «δόση» της υποτέλειας, που το αντίκρισμά της είναι η «ολίγιστη» Ελλάδα της Μελούνας, οι διαρκείς δικομματισμοί των διχασμών, των ηττών και της ντροπής είναι το εφιαλτικό μοτίβο, που αν διδασκόμαστε απ’ το χθες δε θα το επαναλαμβάναμε.

Οι γλωσσικές ακρότητες με τον αττικισμό του λογιωτατισμού και η «μαλλιαρή» του δημοτικισμού διχάζει την έκφραση των ελλήνων. Ο Ρωμιός, θαρρεί κανείς, σατιρίζει την εποχή μας και η διανόηση στο περιθώριο της ιστορίας καταθέτει τις αποτυπώσεις κοινωνικών αντιθέσεων βυθιζόμενη όλο και πιο βαθειά στην υποχρέωση να αναδιατυπώσει την ενότητα του συλλογικού ασυνείδητου, να ερμηνεύσει συμπεριφορές και να διαμορφώσει αναστυλωτικά οράματα. Βιζυηνός, Καρκαβίτσας, Μωραϊτίδης, Παλαμάς και μετά Καζαντζάκης κλπ

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης κρατάει την ιδιαίτερη και μοναδική θέση να παραμείνει έξω και πέρα απ’ όλα τα παθογενή της εποχής του χαρακτηριστικά. Όσα τον περιβάλλουν και τον απειλούν τα κρατά από επιλογή μακριά, ως να μην τον μολύνουν. Βυθοσκοπεί αδιάκοπα το μεγαλείο και την καθαρότητα της μοναξιάς του, αφουγκραζόμενος, ωστόσο, επιλεκτικά, τα πάθη και τους αναστεναγμούς, τους καημούς του κόσμου τούτου, «που δεν έχουν τελειωμό». To «σκάπτειν ένδον» κάνει του Παπαδιαμάντη, την Ελλάδα του 1890-1900…να γεφυρώνει τις αποστάσεις της από τη Ρωσία του Ντοστογιέφσκι αιρόμενη, αλλά και καθαιρόμενη πάνω από τα πάθη. Ο ίδιος έμεινε απείραγος απ’ τις μικρότητες, τις παρανοϊκές αντιθέσεις κι αντιφάσεις της Ελλάδας, τις υποκρισίες και τα «φτιασιδώματα» ν’ αντιπροβάλει την αθωότητα, την καθαρότητα, την εσωτερική συνέχεια της ελληνικής πνευματικής διαδρομής και να προτείνει τη μοναδική επιβίωση της κοινότητας του ελληνισμού μέσ’ από τη φτώχεια, αλλά και την αξιοπρέπεια.
Αλήθεια, είναι πρόταση στις μέρες μας αυτή;
Αν είναι, τότε, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ζεί.

Τον είπαν «κοσμοκαλόγηρο», «Άγιο της λογοτεχνίας μας», τον θεώρησαν «αναχωρητή», (άλλοι «περιθωριακό»), αλλά οι «ταμπέλες» αυτές δε χωρούν την οξυδερκή βυθομέτρηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, την τολμηρή ανατομία των κοινωνικών κωδίκων και τη στηλίτευση των κοινωνικών στερεοτύπων της εποχής του με πρώτα τα πολιτικά στερεότυπα και τις προκαταλήψεις.

Απλά, (οι ταμπέλες αυτές) αποδείχνουν την αδυναμία να διαβάσουν κάποιοι τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη πιο φρέσκα, πιο αυθεντικά και ανυστερόβουλα.
Στο κεφάλαιο «Όσοι λευκοφόροι1» ο Οδυσσέας Ελύτης προσδιορίζει τις προϋποθέσεις για την κατανόηση της κοινωνίας, που συνθέτει ο Παπαδιαμάντης: «Χρειάζεται να’ σαι τέλεια παροπλισμένος για να προχωρήσεις μέσα της. Είναι τόσο καθαρός ο αιθέρας εκεί, που καμιά κοσμοθεωρία δεν αντέχει, καμιά σοφία δεν έχει πέραση.»

Αξίζει να παρατεθούν αποσπάσματα από ένα δημοσίευμά του στην Ακρόπολη του 1896 «Για τη Χρεωκοπία» για να φανεί πόσο βαθειά πολιτικά σκέφτεται ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Οι χαλασοχώρηδες είναι επίσης, διήγημα που αποκαλύπτει την πολιτική του ταυτότητα.
«Τις ημύνθη περί πάτρης; Και τι πταίει η γλαυξ, η θρηνούσα επί ερειπίων; Πταίουν οι πλάσαντες τα ερείπια. Και τα ερείπια τα έπλασαν οι ανίκανοι κυβερνήται της Ελλάδος. (…)Αυτοί οι πολιτικοί, αυτοί οι βουλευταί, εκατάστρεψαν το έθνος, ανάθεμά τους. Κάψιμο θέλουν όλοι τους! Τότε σ’ εξεθέωναν οι προεστοί κ’ οι «γυφτοχαρατζήδες», τώρα σε «αθεώνουν» οι βουλευταί κ’ οι δήμαρχοι. (…)

Το τέρας το καλούμενον επιφανής τρέφει την φυγοπονίαν, την θεσιθηρίαν, τον τραμπουκισμόν, τον κουτσαβακισμόν, την εις τους νόμους απείθειαν. Πλάττει αυλήν εξ αχρήστων ανθρώπων, στοιχείων φθοροποιών τα οποία τον περιστοιχίζουσι, παρασίτων τα οποία αποζώσιν εξ αυτού…
(…) Άμυνα περί πάτρης θα ήτο η ευσυνείδητος λειτουργία των θεσμών, η εθνική αγωγή, η χρηστή διοίκησις, η καταπολέμησις του ξένου υλισμού και πιθηκισμού, του διαφθείροντος το φρόνημα και εκφυλίσαντος σήμερον το έθνος, και η πρόληψις της χρεοκοπίας.»

Είναι σκέψεις του περασμένου αιώνα οι παραπάνω ή θαρρείς, πώς κάποιος θυμόσοφος των σημερινών πολιτικών καφενείων ή ίσως κάποιος «αγανακτισμένος» των πλατειών μας ο ομιλητής. Και πώς μπερδεύνονται τόσο «προκλητικά» οι αιώνες μας; Διανύσαμε εκατό χρόνια για να μηδενίσουμε το «κοντέρ» στο 1896; Μήπως το επόμενο έτος (1897/2012) μας περιμένει ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος, που θα φέρει την Ελλάδα στη Λάρισα; Κι εμείς «μοιραίοι, δειλοί κι άβουλοι αντάμα» προσμένουμε το θάμα; Έλεος πια! Φτάνει η επανάληψη! Φαίνεται στην Ελλάδα δεν αποτελεί μητέρα μάθησης.

Αλλά, η Λέσχη ανάγνωσης της Σπάρτης διάβασε το Όνειρο στο κύμα, που είναι ένα ερωτικό διήγημα, που αποκαλύπτει την ερωτική διάσταση της πεζογραφίας του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Για τον «ερωτικό» Παπαδιαμάντη μίλησε ο Οδυσσέας Ελύτης στο περίφημο δοκίμιό του πια Η μαγεία του Παπαδιαμάντη και τις τελευταίες δεκαετίες, όλο και πιο συχνά η άποψη αυτή, η πρόσληψη της εποχής μας ανασύρει για ξαναδιάβασμα τα πολλά, πάρα πολλά ερωτικά διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη: η Βλαχοπούλα, τα Ρόδιν’ ακρογιάλια, Η νοσταλγός, το Άνθος του γιαλού, η Φαρμακολύτρα, ο Αμερικάνος (που δε δηλώνουν το ερωτικό περιεχόμενό τους, αν και το έχουν έντονο), αλλά και τα ΄Ερως – Ήρως, Έρωτας στα χιόνια, Θέρος- Έρως, Έρωτας στα κόπρια. (που με τον τίτλο τους τονίζουν το περιεχόμενό τους).

Το Όνειρο στο κύμα έγινε περίφημο απ’ όταν δημοσιεύτηκε στα Παναθήναια, στις 15 Οκτωβρίου του 1900. Ο Μιλτιάδης Μαλακάσης το αποκάλεσε «ποίημα». Θαυμάζεται για τις περιγραφές του, τις υπέροχες εικόνες από μια Σκιάθο, που αποπνέει έρωτα, το λυρισμό και τις ψυχογραφικές αποκαλύψεις του κυρ- Αλέξανδρου, που μπαινοβγαίνει από τον ανθρώπινο βυθό στην προκλητικά ερωτική ατμόσφαιρα και γεμίζει ο αέρας έρωτα, όπως ο Οδυσσέας Ελύτης τον μύρισε: « όλος αυτός ο μικρός λαός των ανθρώπων που μισούνται κι ερωτεύονται δεν είναι παρά μαργαρίτες και παπαρούνες σ’ έναν αγρό παραθαλάσσιο, τη στιγμή που προσγειώνεται στο έδαφός του, για να ψάλει τραγούδια του έρωτα, ένας κάποιος άγγελος Κυρίου.

Τραγούδια του έρωτα ο άγγελος; Ναι, αν θέλουμε ν’ ακριβολογήσουμε. Αυτή είναι η ταυτότητα του Παπαδιαμάντη(…) Είναι η προβολή ενός εσωτερικού κόσμου απείραγου από τις μικρότητες, αλλά γεμάτου καθάριον έρωτα. Ένα φωσάκι σαν αυτά που συναντούν οι άγνωστες δυνάμεις μες τον ορυμαγδό της ανθρωπότητας, για να τη σώζουν από μια συλλήβδην καταδίκη της…»
Εμείς, τάχατε, θα σωθούμε;


Σημ.1.Οδ. Ελύτη, Η μαγεία του Παπαδιαμάντη, Εκδ. Υψιλον/βιβλία. Αθήνα, 1996