Η αναθεώρηση του άρθρου 24 Σ και το έντονο Δημογραφικό πρόβλημα στην Ελλάδα

Γράφει ο Χρήστος Ηλ. Τσίχλης*

Με βάση το άρθρο 21 του Συντάγματος, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή δημογραφικής πολιτικής, καθώς και η λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων, αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Πρωταρχική υποχρέωση του κράτους, είναι η προστασία του ανθρώπου και η λήψη μέτρων για τα χωριά και την επαρχία που ερημώνουν. Στην Συνταγματική αναθεώρηση θα προταθεί η ενίσχυση του άρθρου για το δημογραφικό, με την προσθήκη : " Η αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος, αποτελεί πρωταρχική και κύρια υποχρέωση του κράτους".

Η προστασία της αξίας του ανθρώπου είναι μια θεμελιώδης αρχή που προστατεύεται από το ελληνικό Σύνταγμα, συγκεκριμένα στο άρθρο 2 παρ. 1, το οποίο ορίζει ότι "ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας". Μέλημα όλων, είναι η προστασία του περιβάλλοντος, αλλά η προστασία του ανθρώπου υπερισχύει, ώστε να μην οδηγηθούμε στην περαιτέρω μείωση του πληθυσμού, στην δραματική επιδείνωση του δημογραφικού, σε περαιτέρω δυσμενείς εξελίξεις στο πληθυσμικό μέγεθος και την σύνθεση μιας περιοχής ή χώρας. Το Σύνταγμα επιτρέπει ξεκάθαρα την υιοθέτηση νόμων που προωθούν την αποκέντρωση, την αύξηση του πληθυσμού, την υποστήριξη των οικογενειών, τη διευκόλυνση της γονικότητας και την ενίσχυση της υγείας των πολιτών.

Το Σύνταγμα στο άρθρο 21 ορίζει:

«Η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους.

Πολύτεκνες οικογένειες […] έχουν δικαίωμα ειδικής φροντίδας από το Κράτος».

Η προστασία της ιδιοκτησίας κατοχυρώνεται ξεκάθαρα στη Συνταγματική διάταξη του άρθρου 17, που ορίζει ότι «η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του κράτους». Το γεγονός ότι η ιδιοκτησία τελεί υπό την εγγύηση του κράτους σημαίνει ότι οι διατάξεις που την προσβάλλουν πρέπει να ερμηνεύονται στενά και ότι ο πολίτης διαθέτει το δημόσιο ατομικό δικαίωμα να αξιώσει από τα όργανα της κρατικής εξουσίας την προστασία του έννομου αγαθού της ιδιοκτησίας, η οποία αποτελεί ένα «κομμάτι ελευθερίας». Αν και το Σύνταγμα τονίζει επανειλημμένως το κοινωνικό περιεχόμενο της ιδιοκτησίας, δεν μετατρέπει το ατομικό δικαίωμα σε κοινωνικό λειτούργημα. Ενώ απαγορεύει την άσκηση της ιδιοκτησίας εις βάρος του γενικού συμφέροντος, εξακολουθεί μέσα σε συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο να συνδέει την ιδιοκτησία με την ελευθερία. Η αποκέντρωση, όπως ορίζεται στο άρθρο 101 του Συντάγματος, είναι η αρχή που διέπει την οργάνωση της διοίκησης του κράτους, δίνοντας την αρμοδιότητα σε περιφερειακά όργανα, υπό την γενική εποπτεία και συντονισμό των κεντρικών. Στόχος της είναι η δημιουργία μιας διοίκησης πιο κοντά στους πολίτες, λαμβάνοντας υπόψη τις τοπικές ιδιαιτερότητες.

Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ: « Η αποκέντρωση συνίσταται στη μεταφορά εξουσιών, αρμοδιοτήτων και πόρων από την κεντρική κυβέρνηση στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, οι οποίες ορίζονται ως νομικές οντότητες εκλεγμένες με καθολική ψηφοφορία και με κάποιο βαθμό αυτονομίας». Με το διεθνές σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα, του 1966, που ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία με το αρ. 10 του Ν.1532/1985, κατοχυρώνεται και διευρύνεται η προστασία της οικογένειας και της μητρότητας. Ο δημοτικός και Κοινοτικός Κώδικας (Ν. 3463/2006, ΦΕΚ 114/8-6-2006 τ. Α’, αρ. 75 περ. ε), στο σημείο ε) Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης, προβλέπει:

1. Εφαρμογή πολιτικών ή η συμμετοχή σε δράσεις που αποσκοπούν στην υποστήριξη και κοινωνική φροντίδα της βρεφικής και παιδικής ηλικίας και της τρίτης ηλικίας.
2. Εφαρμογή πολιτικών ή η συμμετοχή σε δράσεις και προγράμματα, που στοχεύουν στη μέριμνα, υποστήριξη και φροντίδα ευπαθών κοινωνικών ομάδων.
3. Μέριμνα για τη στήριξη αστέγων και οικονομικά αδύνατων δημοτών. Στο άρθρο 202 του ίδιου νόμου προβλέπεται ότι:

Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, καθώς και για την αντιμετώπιση έκτακτης και σοβαρής ανάγκης επιτρέπεται να χορηγούνται στους οικονομικά αδύνατους κατοίκους και πολύτεκνους, είδη διαβιώσεως ή περιθάλψεως, κυρίως ιατροφαρμακευτικής και νοσοκομειακής, με απόφαση του δημοτικού και κοινοτικού συμβουλίου. Με τους ίδιους όρους επιτρέπεται να χορηγούνται χρηματικά βοηθήματα.

Με απόφαση του δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου, που λαμβάνεται με την απόλυτη πλειοψηφία του αριθμού των μελών του, είναι δυνατή η μείωση δημοτικών φόρων ή τελών μέχρι το πενήντα τοις εκατό (50%), ή η απαλλαγή από αυτούς για τους απόρους, τα άτομα με αναπηρίες και πολυτέκνους, όπως η ιδιότητά τους οριοθετείται αντίστοιχα από την κείμενη νομοθεσία. Το νομοθετικό αυτό πλαίσιο δίνει τη βάση για πολιτικές στους δήμους που στοχεύουν στην υποστήριξη των οικογενειών με παιδιά. Δεν υφίσταται κώλυμα ως προς τη νομιμότητα και την κανονικότητα των δαπανών, που τυχόν συνεπάγονται, η θέσπιση αντίστοιχων μέτρων και δράσεων που θα λειτουργήσουν επικουρικά των πολιτικών ενίσχυσης της οικογένειας, υπό τις προϋποθέσεις που δύναται να θέσει για τη θέσπιση κριτηρίων με γνώμονα την τήρηση της αρχής της αναλογικότητας για τη δικαιότερη κατανομή των σχετικών παροχών.

Αναθεώρηση του άρθρου 24 του Συντάγματος για το περιβάλλον- ενίσχυση του άρθρου για το δημογραφικό πρόβλημα ως πρωταρχική υποχρέωση του Κράτους:

Ο πρωθυπουργός σε πρόσφατη συνεντευξή του, μίλησε για την ανάγκη αναθεώρησης του άρθρου 24 για την προστασία του περιβάλλοντος και τον συνολικό πολεοδομικό σχεδιασμό, που θα λύνει χρονίζοντα προβλήματα και δυσλειτουργίες, που αναδείχθηκαν και με το νέο οικοδομικό κανονισμό. Η αναθεώρηση θα λαμβάνει υπόψη το έντονο δημογραφικό πρόβλημα της χώρας, την ανάγκη αποκέντρωσης στην πράξη και την διευκόλυνση πολεοδόμησης στους μικρούς οικισμούς που ερημώνουν και κινδυνέυουν με αφανισμό στο άμεσο μέλλον.

Το Σύνταγμα εκ προοιμίου επιτάσσει διεργασίες και εν τέλει συναινέσεις για την αναθεώρηση, είτε στο στάδιο της έγκρισης των υπό θεώρηση άρθρων, είτε κατά την έγκριση τους, ζητώντας 180 ψήφους στην πρώτη ή τη δεύτερη φάση της διαδικασίας ( 151 θετικές ψήφους βουλευτών στην μία κοινοβουλευτική περίοδο και 180 στην επόμενη κοινοβουλευτική περίοδο- δύο κοινοβουλευτικές περιόδους). Το μεγάλο ερώτημα είναι ποιοι και υπό ποιους όρους θα μπορούσαν να συμφωνήσουν, προς ποια κατεύθυνση και τι τελικά ποια χαρακτηριστικά θα αναδειχθούν μέσα από αυτή την πορεία. Οι κάτοικοι ορεινών και ημιορεινών κοινοτήτων, καθώς και οι εκπρόσωποι τοπικών συλλόγων, δηλώνουν πως αν δεν δοθούν κίνητρα από την πολιτεία, πολύ σύντομα τα περισσότερα χωριά θα σβηστούν εντελώς από τον χάρτη...

Κάποτε, όχι πριν από πολλά χρόνια, σε όλα τα χωριά της Ελλάδας γενικότερα, άκουγες από παντού χαρούμενες παιδικές φωνές, έντονη φασαρία,, η οποία όμως δεν σε ενοχλούσε, αντίθετα έδειχνε ότι υπήρχε ζωή στο χωριό.

Αυτό πλέον δυστυχώς έχει πάψει να υπάρχει στα περισσότερα, αν όχι σε όλα, ορεινά και ημιορεινά χωριά, ακόμα και σε παραθαλάσσια χωριά. Παιδικές φωνές σπάνια ακούγονται, τα γέλια είναι ακόμα πιο σπάνια και πολύ δύσκολα συναντάς έναν άνθρωπο να πεις μία καλημέρα, ένα γεια, να αισθανθείς μία ασφάλεια. Δεν υπάρχει δημοτικό σχολείο, δεν υπάρχει μόνιμος γιατρός, οι κτηνοτρόφοι και οι αγρότες ολοένα και μειώνονται δραματικά και τα καφενεία δυστυχώς κλείνουν.

Δυστυχώς χρόνο με το χρόνο η ζωή στο χωριό φθίνει, ο πληθυσμός μειώνεται, οι πλατείες και οι εκκλησίες είναι άδειες από κόσμο και υπάρχει παντού μία εκνευριστική σιγή, που φανερώνει ότι η παραμονή στο χωριό ποτέ δεν θα είναι όπως ήταν παλιότερα. Δεν φταίει όμως μόνο η υπογεννητικότητα, που είναι φυσικά ένας πολύ σημαντικός παράγοντας, για την μείωση του πληθυσμού . Φταίει και η οικονομική κρίση, η έλλειψη αποκέντρωσης, οι δουλειές που δεν υπάρχουν, η μη διευκόλυνση της οικοδόμησης και η έλλειψη κινήτρων για το άνοιγμα καταστήματος, η έλλειψη μόνιμου γιατρού, τα κίνητρα που δεν δίνονται από την πολιτεία για να παραμείνει ο νέος και η νέα στο χωριό του, να κάνει οικογένεια και να δημιουργήσει. Είναι απαράδεκτο για το άνοιγμα ενός καφενείου σε χωριό, να απαιτείται η ίδια γραφειοκρατική διαδικασία που απαιτείται και στις μεγαλουπόλεις. Στα περισσότερα χωριά έχουν κλείσει όλα τα καφενεία ( τόπος συνάντησης με συμπατριώτες) και δύσκολα θα βρεις άνθρωπο να μιλήσεις. Οι εναπομείναντες αγρότες, έχουν να αντιμετωπίσουν τις ζημιές από τα αγριογούρουνα και τους κρατικούς δασικούς χάρτες με τους οποίους χαρακτηρίστηκαν ως δασικά τα διαχρονικά καλλιεργημένα κτηματά τους, από πάππου προς πάππου. Για την διόρθωση των δασικών χαρτών, απαιτείται ένα επιπλέον χαράτσι και γραφειοκρατική διαδικασία, σε συνδυασμό με την πολύμηνη ή πολυετή αναμονή αποφάσεως αποχαρακτηρισμού . Το δασαρχείο πολλές φορές δεν δίδει άδεια κοπής ενός επικίνδυνου δέντρου σε ιδιόκτητο αγροτεμάχιο, αλλά μετά από μία καταστροφική πυρκαγιά, καίγονται εκατοντάδες δέντρα και σπίτια. Πολλές οικογένειες, κυρίως νέοι, εγκαταλείπουν τα χωριά τους, για να αναζητήσουν καλύτερες ευκαιρίες εργασίας και διαβίωσης στις πόλεις, αφού δεν υπάρχουν δουλειές στα χωριά. Στα ερημωμένα χωριά, η παροχή βασικών υπηρεσιών, όπως ιατρική, εκπαίδευση, μεταφορές κλπ., συχνά είναι δύσκολη ή μη διαθέσιμη. Η ερήμωση ή η ραγδαία μείωση του πληθυσμού της επαρχίας, προκύπτει από τα επίσημα στοιχεία απογραφής της κρατικής ΕΛΣΤΑΤ.

Όπως τονίζουν ,στα ορεινά και στα ημιορεινά χωριά, πολύ σύντομα δεν θα υπάρχει ούτε ένας κάτοικος. Απαιτείται ουσιαστική αποκέντρωση στην πράξη, κίνητρα στους αγρότες και στους νέους αγρότες, διευκόλυνση στο άνοιγμα καταστήματος σε χωριό χωρίς καμία γραφειοκρατική διαδικασία, κίνητρα για την οικοδόμηση στα χωριά με έυκολες και άμεσες διαδικασίες, μόνιμοι γιατροί στα χωριά, ένα νέο πρόγραμμα Λίντερ--LEADER προς τους επαρχιακούς δήμους, ένα χρηματοδοτικό πρόγραμμα " Αντώνης Τρίτσης νούμερο δύο".

Σύμφωνα με τις μελέτες που έχουν εκπονηθεί σχετικά με την πιθανή εξέλιξη του δημογραφικού στην Ελλάδα, το πρόβλημα συνίσταται σε δύο παράγοντες: α) την πιθανή μείωση του συνολικού πληθυσμού και β) τη μεταβολή στην ηλικιακή πυραμίδα.1 Η ηλικιακή πυραμίδα του πληθυσμού μιας χώρας χωρίζεται σε 3 βασικές κατηγορίες: i) την ηλικιακή ομάδα έως 15 ετών, ii) την ηλικιακή ομάδα από 15 έως 65 ετών και iii) την ηλικιακή ομάδα άνω των 65 ετών. Η πρώτη και η τρίτη ηλικιακή ομάδα καταναλώνουν αλλά δεν παράγουν και δεν δημιουργούν εισόδημα. Η δεύτερη ηλικιακή ομάδα παράγει, καταναλώνει και καλύπτει τις καταναλωτικές ανάγκες των άλλων δύο ηλικιακών ομάδων. Βασικό πρόβλημα που προκύπτει από την εξέλιξη του δημογραφικού, με βάση τις προβλέψεις για το 2050 και το 2060, είναι ότι η δεύτερη ηλικιακή ομάδα, η παραγωγική ομάδα του πληθυσμού, δεν θα επαρκεί για την κάλυψη των αναγκών της τρίτης ομάδας, των ανθρώπων με ηλικία μεγαλύτερη των 65 ετών. Μπορούμε να διακρίνουμε τις επιπτώσεις των δημογραφικών εξελίξεων σε μακροοικονομικό και σε μικροοικονομικό επίπεδο. Σύμφωνα με την οικονομική επιστήμη, οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν την οικονομική μεγέθυνση μιας οικονομίας είναι ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού, η αποταμίευση και η τεχνολογία. Το δημογραφικό πρόβλημα, επηρεάζει την οικονομία της χώρας και τα εθνικά μας συμφέροντα. Καθώς αυξάνει ο πληθυσμός και αυξάνει το εργατικό δυναμικό, καθίστανται αναγκαίες οι επενδύσεις προκειμένου να αυξηθεί το φυσικό κεφάλαιο της οικονομίας (π.χ. μηχανήματα) (capital widening) για να καλύψει τις ανάγκες του αυξανόμενου εργατικού δυναμικού στην παραγωγή. Η αύξηση του φυσικού κεφαλαίου οδηγεί σε αύξηση του παραγόμενου προϊόντος, σε αύξηση του εθνικού εισοδήματος και του κατά κεφαλήν εισοδήματος. Τελικά, η οικονομία καταλήγει σε μια κατάσταση ωριμότητας και από εκεί και ύστερα ο ρυθμός μεγέθυνσής της θα ακολουθεί τον ρυθμό αύξησης του πληθυσμού-εργατικού δυναμικού με στάσιμο όμως το κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης, αλλά και τις χώρες που αναπτύχθηκαν ταχύτατα κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, σημαντικό μερίδιο στην αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και του εθνικού εισοδήματος στα αρχικά στάδια της οικονομικής ανάπτυξής τους έπαιξε ο πληθυσμός. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση της Κίνας και των υπόλοιπων χωρών της Ανατολικής Ασίας. Είναι κοινός τόπος ότι η δημογραφία μιας κοινωνίας, είναι ένα από τα στοιχεία που σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν τη δυναμική της. Ο ευρύτερος ελληνισμός" σε αντιπαραβολή με τον "ελλαδικό ελληνισμό"– έπαιξε καθοριστικό ρόλο από την εποχή της ξένης κυριαρχίας στον ελλαδικό χώρο. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ο οποίος προετοίμασε την Επανάσταση του 1821, σε μεγάλο βαθμό αναπτύχθηκε στους ευρωπαϊκούς γεωγραφικούς χώρους. Η συμμετοχή της Ελλάδας στη Βιομηχανική Επανάσταση, υπήρξε αναιμική στην πράξη, το ελληνικό κράτος δεν μετείχε στη Βιομηχανική Επανάσταση εκείνης της εποχής. Δεν είναι εύκολο να εκτιμηθεί με ακρίβεια το συνολικό αριθμητικό μέγεθος των προσφυγικών κυμάτων προς τη χώρα μας, το 1906-24. Η διενέργεια των πολεμικών συγκρούσεων κατά τον κατοχικό εμφύλιο πόλεμο το 1943-44 και ακόμη περισσότερο το 1946-49 προκάλεσαν ένα μεγάλο κύμα μετακίνησης πληθυσμού από την ύπαιθρο στις μεγάλες πόλεις, ιδίως προς την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Η έλλειψη επαρκούς κλήρου δημιουργούσε τη μεγάλη αντίφαση να είναι η Ελλάδα μια χώρα αγροτική, που όμως δεν διέθετε εκτεταμένα καλλιεργήσιμα εδάφη, κάτι που φαινόταν να παραπέμπει σε ένα σίγουρο οικονομικό και κοινωνικό αδιέξοδο. Αλλά από την άλλη πλευρά, οι δεκαετίες του 1950-60 σημαδεύτηκαν και από νέα εκτεταμένη μετανάστευση, όχι μόνον στο εσωτερικό αλλά και σε νέους προορισμούς στο εξωτερικό .

Οι χώρες που πέτυχαν την αύξηση του δείκτη γονιμότητας (αριθμός παιδιών ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας) στο όριο της αναπαραγωγής του πληθυσμού τους (2,1), εφάρμοσαν ισχυρή και μακροχρόνια δημογραφική πολιτική αναγνωρίζοντας ουσιαστικά το μέγεθος του προβλήματος.

Παράδειγμα τέτοιων χωρών στην Ευρώπη αποτελούν η Γαλλία, Ιρλανδία, Ισλανδία, Ολλανδία, οι οποίες πριν την οικονομική κρίση (μέχρι το 2012) είχαν δείκτη 1,72-2,00, ενώ σήμερα (2022) υποχώρησαν μόλις στο 1,50-1,80 (EUROSTAT, 2024). ζωής.

Η βελτίωση των δημογραφικών μεγεθών και ο περιορισμός της δημογραφικής γήρανσης, που αποτελεί συνέπεια της υπογεννητικότητας και της αύξησης του προσδόκιμου ζωής των ανθρώπων, είναι ζήτημα που αφορά όλους μας τόσο στο παρόν όσο και (πολύ περισσότερο) στο μέλλον.

Η τελευταία εξέλιξη, δηλαδή η αύξηση της αναλογίας του μεγαλύτερης ηλικίας πληθυσμού (συμβατικά άνω των 65 ετών), λόγω των ανωτέρω δημογραφικών παραγόντων (μείωση γεννήσεων, αύξηση προσδόκιμου ζωής), θα πρέπει να αντιμετωπιστεί έγκαιρα από πλευράς υποδομών και λοιπών μέτρων πολιτικής, ώστε να μην βρεθούμε και πάλι απροετοίμαστοι στην αντιμετώπιση των αναγκών των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας, καθώς και οι οικογενειακοί δεσμοί, που συνέβαλλαν στο παρελθόν προς την κατεύθυνση αυτή, χαλαρώνουν. Εκτός από τον φυσικό παράγοντα (γεννητικότητα-θνησιμότητα) ή δεύτερη συνιστώσα μεταβολής ενός πληθυσμού, η μετανάστευση, θα πρέπει να λάβει κατευθύνσεις από την μια περιορισμού των εκροών νέων παραγωγικών και αναπαραγωγικών ηλικιών προς το εξωτερικό και από την άλλη ανάπτυξης συγκροτημένης πολιτικής υποδοχής μεταναστών από άλλες χώρες που θα συμβάλλουν στην οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη της χώρας, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Η διαχρονική έλλειψη κυβερνητικού σχεδίου για ισχυρά κίνητρα προσέλκυσης νέων ανθρώπων στην επαρχία, με απώτερο στόχο την εξομάλυνση των περιφερειακών ανισοτήτων , έχει δημιουργήσει την «ασφυκτική» ερημοποίηση των ελληνικών χωριών. Η τοπική αυτοδιοίκηση Α’ και Β’ βαθμού, στο πλαίσιο των περιορισμένων αρμοδιοτήτων της, σε ρόλο θεατή, παρατηρεί τους πληθυσμούς να συρρικνώνονται και τις συνθήκες φτώχειας να αυξάνονται. Ο καθοριστικός ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης, Περιφέρειας και Δήμου, δυστυχώς αποδεικνύεται κατώτερος των περιστάσεων, καθώς αρκούνται να ασκούν μόνο τις συνηθισμένες εξουσίες και αρμοδιότητες, να καταβάλουν πόρους για εργασίες αμφιβόλου χρησιμότητας και ανταποδοτικότητας στην κοινωνία.

(*) Δικηγόρος - Συνταγματολόγος