Το Συνταγματικό Δικαίωμα ελεύθερης πρόσβασης στις παραλίες, πλατείες, πάρκα, ποτάμια

Γράφει ο Χρήστος Ηλ. Τσίχλης*

Σύμφωνα με το σχέδιο πόλης σε κάθε πόλη ή το σχέδιο οικισμού σε καθε οικισμό, υπάρχουν ελεύθεροι και πράσινοι χώροι, εκτάσεις χωρίς κτίρια, δρόμοι, πεζόδρομοι, πλατείες, παιδικές χαρές, οι ακτές, οι ανοιχτοί αρχαιολογικοί χώροι, τα πάρκα ή άλση, οι κήποι, οι ανοιχτές και χωρίς κτίρια αθλητικές εγκαταστάσεις. Όλοι αυτοί οι χώροι οφείλουν να είναι ανοιχτοί, να έχουν σε αυτούς πρόσβαση όλοι οι πολίτες και να αποτελούν κατά κανόνα ιδιοκτησίες του δημοσίου ή οργανισμών του δημοσίου.

Οι ελεύθεροι και πράσινοι χώροι χαρακτηρίζονται από τη νομοθεσία πρωτίστως κοινόχρηστοι χώροι, προσβασιμοι για όλους.

Επίσης ως τμήματα των δρόμων και ως κοινόχρηστα λογίζονται και τα πεζοδρόμια. Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αφορούν στη βιώσιμη κινητικότητα μέσα στις πόλεις ,είναι και η παράνομη κατάληψη του δημόσιου και κοινόχρηστου χώρου. Οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν ότι σύμφωνα με την πολεοδομική νομοθεσία, όλοι αυτοί οι χώροι οφείλουν να είναι ανοιχτοί, να έχουν σε αυτούς πρόσβαση όλοι οι πολίτες και να αποτελούν κατά κανόνα ιδιοκτησίες του δημοσίου ή οργανισμών του δημοσίου, όπως οι Δήμοι. Κατ΄ εξαίρεση επιτρέπονται περιορισμένες κατασκευές και εγκαταστάσεις, προς εξυπηρέτηση του κοινωνικού συνόλου.

Μεγάλη ανταπόκριση βρήκε στην κοινωνία το θέμα της απελευθέρωσης του αιγιαλού από το λεγόμενο «κίνημα της πετσέτας». Οι πολίτες ζητούν επιτακτικά την εφαρμογή του νόμου στην υπέρμετρη κατάληψη όλων των ελεύθερων χώρων από κάποιες επιχειρήσεις εστίασης και αναψυχής.

Στο νόμο επισημαίνεται ξεκάθαρα ότι - αν μεταξύ αιγιαλού και δημόσιας οδού παρεμβάλλεται ιδιωτικό ακίνητο - ο ιδιοκτήτης ή επικαρπωτής πρέπει να παρέχει ελεύθερη δίοδο για την ακώλυτη και ασφαλή πρόσβαση του πολίτη στην παραλία. Σε περίπτωση παρεμπόδισης της ελεύθερης πρόσβασης, προβλέπεται πρόστιμο από 2.000 έως 60.000 ευρώ. Αναφορικά με το ζήτημα της παραχώρησης τμημάτων αιγιαλού και παραλίας προς οικονομική εκμετάλλευση και τουριστική αξιοποίηση και προκειμένου να αποφευχθούν ζητήματα υπερβολικής κάλυψης της παραλίας με αποτέλεσμα να μην μπορούν οι λουόμενοι να αξιοποιήσουν το ελεύθερο μέρος της, ο νόμος απαγορεύει την παραχώρηση ποσοστού άνω του 50% του συνολικού εμβαδού κάθε παραλίας, ποσοστό το οποίο μειώνεται στο 30% για περιοχές Natura. Επιπλέον, το ανώτατο εμβαδόν κάθε παραχώρησης καθορίζεται σε 500 τ.μ., ενώ μόνο σε ποσοστό μέχρι 60% της παραχωρούμενης έκτασης (30% για περιοχές Natura) επιτρέπεται η τοποθέτηση ομπρελών, ξαπλωστρών κ.λπ.,

Επιπλέον, είναι απαραίτητο μεταξύ των τμημάτων που παραχωρούνται να υπάρχει απόσταση 6 μέτρων, ώστε εκεί να μπορούν ελεύθερα οι λουόμενοι να απλώσουν την πετσέτα και την ομπρέλα του.

Απαγορεύεται ολικώς η παραχώρηση αιγιαλού και παραλίας, όταν το συνολικό μήκος ή το πλάτος είναι μικρότερο των 4 μέτρων, ή όταν το συνολικό εμβαδόν του αιγιαλού είναι μικρότερο των 150 τμ...

Περαιτέρω, ο νόμος θεσπίζει για τους παραχωρησιούχους ορισμένες ελάχιστες υποχρεώσεις που στοχεύουν στην απρόσκοπτη πρόσβαση του κοινού στην παραλία καθώς και στη διευκόλυνση των καταγγελιών.

• Να διασφαλίζουν την ελεύθερη, ανεμπόδιστη και ασφαλή διέλευση του κοινού στον αιγιαλό και την παραλία, μεριμνώντας ιδιαίτερα για την πρόσβαση ΑμεΑ και ατόμων με κινητικά προβλήματα.
• Να διατηρούν καθημερινά καθαρό τον παραχωρούμενο χώρο αιγιαλού και παραλίας,
• Να αναρτούν σε εμφανές σημείο στον αιγιαλό ή την παραλία πινακίδα με τις συντεταγμένες της παραχώρησης, τον αριθμό απόφασης παραχώρησης, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του κοινού και του παραχωρησιούχου, καθώς και QR code μοναδικού για κάθε παραχώρηση,
• Να τοποθετούν εγκαταστάσεις και υποδομές υγιεινής (π.χ. ντους, αποδυτήρια), για την εξυπηρέτηση των λουόμενων,
• Να φροντίζουν για τη διατήρηση της ισορροπίας του οικοσυστήματος του παραχωρούμενου χώρου, όπως με τη διατήρηση της μορφολογίας της ακτής και της ακτογραμμής,
• Να διασφαλίζουν την παρουσία ναυαγοσώστη και την εγκατάσταση seatracks, αν η υποχρέωση αυτή δεν καλύπτεται από τον οικείο δήμο,
• Να αφαιρούν τον κάθε είδους εξοπλισμό (ομπρέλες κ.λπ.) στη λήξη της περιόδου χρήσης (κατά κανόνα η θερινή περίοδος) όπως επίσης κατά τη λήξη της σύμβασης παραχώρησης οφείλουν να παραδώσουν τον χώρο καθαρό στην αρχική του κατάσταση.

Εφόσον παραχωρησιούχος δεν συμμορφώνεται με τις εν λόγω υποχρεώσεις, η σύμβαση μπορεί να καταγγελθεί αζημίως από τον παραχωρούντα φορέα.

Περαιτέρω, σε περίπτωση αυθαίρετης κατάληψης παραλίας επιβάλλεται πρόστιμο 4πλάσιο του ανταλλάγματος που θα κατέβαλλε η επιχείρηση εάν είχε σύμβαση παραχώρησης με βάση το ελάχιστο τίμημα που προβλέπει το νομοθετικό πλαίσιο, ενώ θα εκδίδεται διαταγή σφράγισης και διακοπής λειτουργίας της επιχείρησης που υλοποιείται εντός 24 ωρών.

Από την άλλη, εάν υπάρχει σύμβαση παραχώρησης αλλά γίνεται υπέρβαση του παραχωρούμενου χώρου, επιβάλλεται πρόστιμο 4πλάσιο του ανταλλάγματος που αντιστοιχεί στην επιπλέον έκταση που έχει καταληφθεί.

Η ΕΕΚΕ ζητάει από τους καταναλωτές, όταν εντοπίζουν παρατυπίες να τις καταγγέλλουν. Εκτός από την φυσική ελεύθερη πρόσβαση, υπάρχει και η διαδικτυακή ελεύθερη πρόσβαση στους δημόσιους χώρους. Η ευρωπαϊκή πρωτοβουλία WiFi4EU προωθεί την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών στο διαδίκτυο σε δημόσιους χώρους, όπως πάρκα, πλατείες, δημόσια κτίρια, βιβλιοθήκες, κέντρα υγείας και μουσεία σε Δήμους σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η πρωτοβουλία προωθεί την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών σε συνδεσιμότητα Wi-Fi σε δημόσιους χώρους τόσο με την επισκευή του υφιστάμενου δικτύου αλλά και με την εγκατάσταση και επέκταση σε νέες περιοχές. Η ελεύθερη πρόσβαση συνανθρώπων με ειδικές ανάγκες(ΑμεΑ) στους δημόσιους χώρους είναι θεμελιώδες δικαίωμα, που προστατεύεται τόσο από τη νομοθεσία όσο και από διεθνείς συμβάσεις. Σύμφωνα με την Ελληνική νομοθεσία, όλοι οι δημόσιοι χώροι, κτίρια, εγκαταστάσεις και υπηρεσίες πρέπει να είναι προσβάσιμοι σε άτομα με αναπηρίες, ώστε να εξασφαλίζεται η πλήρης συμμετοχή τους στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Τα τελευταία χρόνια, το θέμα της απρόσκοπτης και προσπελάσιμης μετακίνησης όλων μας, έχει γίνει πλέον πρωταρχικό θέμα των πολιτών και θεωρείται αυτονόητο δικαίωμα. Ωστόσο, οι όποιες παρεμβάσεις γίνονται από την Πολιτεία στο δομημένο περιβάλλον ,δεν έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα γιατί το πρόβλημα είναι πολυπαραγοντικό (άναρχη δόμηση, κατάληψη δημοσίου χώρου, μη εφαρμογή των προδιαγραφών από μηχανικούς, στενά πεζοδρόμια, δέντρα, κολόνες ηλεκτρικού ρεύματος στα πεζοδρόμια κλπ). Η ελευθερία πρόσβασης δεν κατοχυρώνεται μόνο συνταγματικά, αλλά και νομοθετικά, όπως με τον νόμο 2971/2001, αλλά και με τον προγενέστερό του νόμο 2344/1940. Επιπλέον δε προβλέπεται και στο άρθρο 967 ΑΚ- του Αστικού Κώδικα- ότι μεταξύ άλλων και ο αιγιαλός ορίζεται ως κοινόχρηστο αγαθό.

Δεν είναι λίγες οι φορές που το Συμβούλιο της Επικρατείας έχει λάβει θέση σε τέτοιου είδους διαφορές και έχει νομολογήσει υπέρ της κοινής χρήσης του αιγιαλού. Ενδεικτικά αναφέροντας η απόφαση του ΣτΕ υπ’ αριθμ. 3346/1999, βάσει τις οποίας ρητά απαγορεύονται χρήσεις που να εμποδίζουν και να δυσκολεύουν την κοινή χρήση των χώρων αυτών . Κατά συνέπεια και το Συμβούλιο της Επικρατείας, το Ανώτατο Δικαστήριο στις Διοικητικές διαφορές έχει νομολογήσει με σωρρεία αποφάσεων υπέρ της ελεύθερης πρόσβασης στις παραλίες. Υπάρχει ένας νόμος που μετρά ήδη 35 έτη «ζωής» και 35 χρόνια μη εφαρμογής του. Είναι ο περίφημος νόμος Τρίτση, ο υπ’ αριθμ. 1337/1983. Σύμφωνα με αυτόν απαγορεύεται η περίφραξη οικοπέδων εντός ζώνης 500 μέτρα από την όχθη, εκτός αν πρόκειται για προστασία ειδικών καλλιεργειών ή αν πρόκειται για ειδικές χρήσεις. Επίσης κάθε 300μ κατά μήκος του αιγιαλού πρέπει να υπάρχει για τους πολίτες ελεύθερη πρόσβαση στη θάλασσα. Η ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών στους κοινόχρηστους χώρους είναι μια σημαντική αρχή που διασφαλίζει την πρόσβαση σε κοινές δημόσιες επιφάνειες όπως πάρκα, πλατείες και παραλίες. Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι πολίτες, ανεξάρτητα από την ιδιωτική τους ιδιοκτησία, έχουν δικαίωμα να χρησιμοποιούν και να απολαμβάνουν αυτούς τους χώρους, αναφέρει ο Συνήγορος του Πολίτη. Σύμφωνα με το άρθρο 5 του Συντάγματος, Kαθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Xώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. Με βάση το

άρθρο 967 του Αστικού Κώδικα , κοινόχρηστα πράγματα κοινής χρήσης είναι ιδίως τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή, οι Δρόμοι, οι πλατείες, τα δημόσια πάρκα, οι γιαλοί, τα λιμάνια και οι όρμοι, οι όχθες πλεύσιμων ποταμών, οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους . Σε όλα αυτά, όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες έχουν δικαίωμα πρόσβασης .

Εάν μία εκμίσθωση κοινόχρηστου χώρου , αποδεδειγμένα δεν εξασφαλίζει τα συμφέροντα του Δήμου, η δημοτική αρχή ενέχεται για παράβαση καθήκοντος, ζημία εις βάρος του δημοσίου κλπ... Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες διαπιστώνεται αυθαίρετη κατάληψη κοινόχρηστου χώρου είτε με σταθερές κατασκευές είτε με κινητά αντικείμενα, ο δήμος βάσει νόμου υποχρεούται να τα καθαιρεί και να τα απομακρύνει με συνεργεία ευθύνης του Δήμου. Σε περίπτωση αδιαφορίας της δημοτικής αρχής, τον λόγο έχει η Αποκεντρωμένη Διοίκηση της συγκεκριμένης περιφέρειας ή το υπουργείο εσωτερικών ή ο Εισαγγελέας. Το άρθρο 24 του Συντάγματος προβλέπει την προστασία του περιβάλλοντος, συμπεριλαμβανομένων των αιγιαλών και των παραλιών, οι οποίες ανήκουν στους πολίτες. Αυτό σημαίνει ότι όλοι έχουν το δικαίωμα ελεύθερης πρόσβασης σε αυτούς, χωρίς περιορισμούς ή ιδιωτική ιδιοκτησία. Απαγορεύεται απολύτως η δόμηση μέσα στην έκταση που περικλείεται από τις οριογραμμές του Ρέματος. Η δόμηση επιτρέπεται εκτός των οριογραμμών του ρέματος, όταν αυτές καθορίζονται με έργα, εφόσον έχουν κατασκευαστεί τα τυχόν προβλεπόμενα έργα διευθέτησης αυτού. Στα ρέματα, των οποίων οι οριογραμμές έχουν καθοριστεί, η ανέγερση κτιρίων, ή εγκαταστάσεων ή περιτοιχισμάτων και γενικά η δόμηση ρυθμίζεται ως εξής:

• Απαγορεύεται απολύτως η δόμηση μέσα στην έκταση που περικλείεται από τις οριογραμμές του ρέματος.
• Καθορίζονται οι αποστάσεις δόμησης σε 10 μέτρα εκατέρωθεν των γραμμών πλημμύρας για τις εντός σχεδίου και εντός ορίων οικισμών περιοχές.
• Καθορίζονται οι αποστάσεις δόμησης σε 20 μέτρα εκατέρωθεν των γραμμών πλημμύρας για τις εκτός σχεδίου περιοχές. Τα ρέματα αποτελούν κρίσιμα φυσικά οικοσυστήματα με περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική σημασία. Η νομική τους προστασία είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της φυσικής ροής του νερού, της βιοποικιλότητας και της γενικότερης οικολογικής ισορροπίας. Ωστόσο, η διαχείριση και προστασία τους στην Ελλάδα συχνά συναντά προκλήσεις λόγω πολεοδομικών πιέσεων, ελλείψεων στο θεσμικό πλαίσιο και αντιφατικών διοικητικών πρακτικών. Η Ευρωπαϊκή Οδηγία 2000/60/ΕΚ (Οδηγία-Πλαίσιο για τα Ύδατα): Καθιερώνει την ολοκληρωμένη διαχείριση των υδάτινων πόρων, επιβάλλοντας στα κράτη μέλη να διατηρούν και να αποκαθιστούν την καλή οικολογική και χημική κατάσταση των υδάτων. Ο νόμος 4685/2020: Ενισχύει την προστασία των ρεμάτων μέσω κανονισμών για τη διαχείριση και οριοθέτηση υδάτινων οικοσυστημάτων, ενώ δίνει έμφαση στη βιώσιμη διαχείριση. Η νομική προστασία των ρεμάτων είναι αναπόσπαστο μέρος της περιβαλλοντικής διαχείρισης και της αστικής ανάπτυξης. Ωστόσο, η έλλειψη συντονισμού και οι καθυστερήσεις στην εφαρμογή της νομοθεσίας υπονομεύουν την αποτελεσματική διαφύλαξη αυτών των φυσικών πόρων. Πολλές οικοδομικές άδειες εκδόθηκαν στο παρελθόν μέσα σε μπαζωμένα ρέματα και σήμερα αυτές βρίσκονται σε ισχύ και άρα μπορούν να ανακαινιστούν, ενώ πιθανά αύριο μπορεί να κινδυνέψουν ή να γκρεμιστούν.

Τα νέα δεδομένα τις κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεων της, με τα πρόσφατα έντονα πλημμυρικά φαινόμενα στη χώρα μας, έδειξαν ότι τα ποτάμια και τα ρέματα βρίσκουν την παλιά τους διαδρομή και μάλιστα διευρυμένα και θα πρέπει να επανεξεταστεί όλο το μοντέλο δόμησης και τακτοποίησης αυθαιρέτων κατασκευών πλησίον των ρεμάτων και ποταμών. Στα ρέματα που διαπιστώνεται ότι έχουν καταργηθεί αλλά απεικονίζονται στα εγκεκριμένα ρυμοτομικά σχέδια, η δόμηση επιτρέπεται ύστερα από σχετική βεβαίωση της Δ/νσης Περιβάλλοντος και Υδάτων της οικείας Αποκεντρωμένης Διοίκησης για την κατάργηση του ρέματος. Αν το ρέμα έχει αντικατασταθεί με άλλον αποδέκτη (αγωγό αποχέτευσης ή απορροής των νερών), η δόμηση επιτρέπεται μόνο εφ’ όσον διαπιστωθεί ότι δεν παραβλάπτονται οι κοινόχρηστοι αγωγοί, σύμφωνα με τις σχετικές οδηγίες της αρμόδιας για την κατασκευή του αποδέκτη υπηρεσίας (π.χ. ΕΥΔΑΠ). Υδατορέματα ή υδατορεύματα ή ρέματα (μη πλεύσιμοι ποταμοί, χείμαρροι, ρέματα και ρυάκια) είναι οι φυσικές ή διευθετημένες διαμορφώσεις της επιφάνειας του εδάφους που είναι κύριοι αποδέκτες των υδάτων της επιφανειακής απορροής και διασφαλίζουν τη διόδευσή τους προς άλλους υδάτινους αποδέκτες σε χαμηλότερες στάθμες. Στην έννοια του υδατορέματος δεν περιλαμβάνονται τα εγγειοβελτιωτικά έργα, όπως αρδευτικές και αποστραγγιστικές τάφροι. Η οριοθέτηση είναι μια διοικητική πράξη, με στόχο την εξασφάλιση της απρόσκοπτης απορροής των επιφανειακών νερών και την περιβαλλοντική προστασία του υδατορέματος.

Η διευθέτηση υδατορέματος είναι η επέμβαση στο υδατόρεμα, με την εκτέλεση των αναγκαίων έργων με σκοπό τη βελτίωση των συνθηκών ροής, τη μείωση των κινδύνων από πλημμύρες και τον έλεγχο των διαβρώσεων και των αποθέσεων φερτών υλικών. Στην περίπτωση μη οριοθετημένων ρεμάτων, επιτρέπεται η τακτοποίηση αυθαιρέτων σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που ορίζει ο νόμος, ανάλογα με το αν το αυθαίρετο συνορεύει με μικρό, μεσαίο ή μεγάλο ρέμα ως εξής:

• στα μικρά ρέματα με έκταση λεκάνης απορροής μικρότερης ή ίσης του ενός (1) τετραγωνικού χιλιομέτρου (τ.χ.), όταν βρίσκονται εκτός ορίων οικισμών ή σχεδίων πόλεως, ή μικρότερης ή ίσης του μισού (0,50) τ.χ., όταν βρίσκονται εντός ορίων οικισμών ή σχεδίων πόλεως, οι οριογραμμές συμπίπτουν με τις γραμμές όχθης,
• στα μεσαία ρέματα με έκταση λεκάνης απορροής μικρότερης ή ίσης των δέκα (10) τ.χ., όταν βρίσκονται εκτός ορίων οικισμών ή σχεδίων πόλεως, ή μικρότερης ή ίσης των πέντε (5) τ.χ., όταν βρίσκονται εντός ορίων οικισμών ή σχεδίων πόλεως, γραμμή είκοσι (20) μέτρων εκατέρωθεν της βαθιάς γραμμής του ρέματος,
• στα μεγάλα ρέματα με έκταση λεκάνης απορροής μεγαλύτερης των δέκα (10) τ.χ., όταν βρίσκονται εκτός ορίων οικισμών ή σχεδίων πόλεως, ή μεγαλύτερης των πέντε (5) τ.χ., όταν βρίσκονται εντός ορίων οικισμών ή σχεδίων πόλεως, γραμμή πενήντα (50) μέτρων εκατέρωθεν της βαθιάς γραμμής του ρέματος.

(*) Δικηγόρος - Συνταγματολόγος