Ποιά είναι τα Δικαιώματα του παιδιού, που εν πολλοίς δεν εφαρμόζονται διαχρονικά

Γράφει ο Χρήστος Ηλ. Τσίχλης*

Το Bullying ( ο εκφοβισμός) στα σχολεία, άρχισε να λαμβάνει διαστάσεις στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, προ μία δεκαετία. Τα 5 βασικά χαρακτηριστικά μιας εκφοβιστικής συμπεριφοράς είναι:

• Ο θύτης προκαλεί ψυχικό ή σωματικό πόνο στο θύμα του από πρόθεση.
• Η επιθετικότητα αυτή παρουσιάζει επαναληπτικότητα.
• Συμβαίνει σε οικείες κοινωνικές ομάδες (ο θύτης και το θύμα γνωρίζονται).
• Ο θύτης αντιτάσσει μεγαλύτερη σωματική και κοινωνική ισχύ στο θύμα του.
• Το θύμα δεν προκαλεί τον εκφοβισμό μέσω κάποιας μορφής επιθετικότητας.

Σε περίπτωση που αντιληφθείτε κάποιες από τις παραπάνω συμπεριφορές , συνεργαστείτε με το παιδί και διευκολύνετε το παιδί σας να μιλήσει στον δάσκαλο ή καθηγητή και εάν το πρόβλημα εξακολουθεί να υφίσταται, να ενημερωθεί η αστυνομία. Θα πρέπει να απλοποιηθούν οι διαδικασίες καταγγελίας, με σκοπό την προστασία του παιδιού.

Το 1989, υπεγράφη η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού από τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, θεσπίζοντας την προστασία των παιδιών ως προς βασικές ελευθερίες και δικαιώματα.

Παρόλα αυτά, στην πάροδο του χρόνου, τα δικαιώματα των παιδιών μόνο δεδομένα δεν είναι, καθώς έρχονται στο φως περιπτώσεις καταπάτησης αυτών. Η κακοποίηση, σε οποιαδήποτε μορφή της, αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο καταπάτησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων ενός παιδιού και απαιτεί τεράστια επαγρύπνηση από κάθε άνθρωπο.

Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού αποτελεί αποδεκτό κείμενο για τα ανθρώπινα δικαιώματα παγκοσμίως. Έχει επικυρωθεί από όλα τα κράτη του πλανήτη, εκτός από τις Η.Π.Α. και τη Σομαλία, ενώ η Ελλάδα την επικύρωσε στις 2 Δεκεμβρίου 1992 με τον νόμο 2101.

Η Παγκόσμια Ημέρα για τα Δικαιώματα του Παιδιού εορτάζεται κάθε χρόνο στις 20 Νοεμβρίου.

Στις βασικές αρχές της Σύμβασης, αναγνωρίζεται ότι η παιδική ηλικία είναι μια ευάλωτη στιγμή και πως τα παιδιά χρειάζονται ειδική φροντίδα και προστασία. Μέσω των 54 άρθρων της, η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού στοιχειοθετεί τα πρότυπα για την ευημερία των παιδιών, από τη βρεφική ηλικία μέχρι και την εφηβική περίοδο. Κοινώς, το πλαίσιο αυτά αφορά τα παιδιά κάτω των 18 ετών ανεξαρτήτως φύλου, προέλευσης, θρησκείας, αναπηρίας.

Τέσσερις είναι οι οι θεμελιώδεις αρχές από τη Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού:

• Όχι στις Διακρίσεις (άρθρο 2).
• Το καλύτερο συμφέρον του παιδιού (άρθρο 3).
• Επιβίωση, ανάπτυξη και προστασία (άρθρο 6).
• Ελευθερία γνώμης και συμμετοχή (άρθρο 12).

Στην Ελλάδα, ένας φορέας που έχει στην επίβλεψή του τα Δικαιώματα του Παιδιού, είναι ο Συνήγορος του Πολίτη. Πιο συγκεκριμένα, το Τμήμα με τίτλο «Κύκλος Δικαιωμάτων του Παιδιού», με λειτουργία από το 2003, έχει ως αποστολή να προασπίζει τα δικαιώματα των ανηλίκων.

Οι 4 βασικοί άξονες του Κύκλου Δικαιωμάτων του Παιδιού, είναι:

• Το δικαίωμα στο επαρκές επίπεδο διαβίωσης (πχ στέγαση, διατροφή, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη).
• Το δικαίωμα στην προστασία από κάθε είδους εκμετάλλευση (εργασία, διαμάχες κτλ.).
• Το δικαίωμα στην προσωπική ανάπτυξη (εκπαίδευση, παιχνίδι, δραστηριότητες)
• Το δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης.

Οι γραμμές μεταξύ της διατήρησης των δικαιωμάτων ενός παιδιού και της καταπάτησής τους, είναι λεπτές. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι η παιδική κακοποίηση αποτελεί συχνό κοινωνικό φαινόμενο και συγκαταλέγεται στους βασικότερους παράγοντες παιδικής θνησιμότητας. Η εξακρίβωση και καταγγελία ενός περιστατικού παιδικής κακοποίησης αποτελεί μέχρι και σήμερα μια δύσκολη διαδικασία, καθώς πολλές υποθέσεις αφορούν το οικογενειακό περιβάλλον και τον φόβο της καταγγελίας, όπου πολλές φορές η συγγένεια λειτουργεί αποτρεπτικά για να γίνει μια καταγγελία από το παιδί.

Στις πιο συχνές μορφές κακοποίησης συγκαταλέγονται 4 περιπτώσεις:

• Παραμέληση παιδιού: Εδώ, υπάρχει μια ευρύτερη αμέλεια από τον γονέα – κηδεμόνα προς το παιδί. Για παράδειγμα, η έκθεση του παιδιού σε κίνδυνο, η εκδίωξη από την οικία, η ανάληψη της εποπτείας του ανηλίκου από μη ικανό πρόσωπο και η μη παροχή τροφής και στέγης, αποτελούν τα σημαντικότερα δείγματα παραμέλησης.
• Ενδοοικογενειακή βία: Οποιαδήποτε μορφή βίας η οποία μπορεί να προέλθει από το στενό οικογενειακό περιβάλλον του ανηλίκου.
• Σωματική κακοποίηση: Ο όρος αφορά την πρόκληση αλλά και την προσπάθεια πρόκλησης σωματικής βλάβης στο παιδί.
• Σεξουαλική κακοποίηση: Περιλαμβάνει ένα εύρος κακοποιητικών συμπεριφορών προς το παιδί, με κυρίαρχο στοιχείο τη σεξουαλική συμπεριφορά ενός ενηλίκου (σε κάποιες περιπτώσεις και ανηλίκου προς ανήλικο) προς το παιδί. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται όλες οι περιπτώσεις σεξουαλικής προσέγγισης προς το παιδί (άγγιγμα σε ευαίσθητα σημεία του σώματος, σεξουαλικό φιλί), η λεκτική πίεση για συνεύρεση, η διείσδυση και η έκθεση ανηλίκου στην πορνογραφία.

Σύμφωνα με στοιχεία του Α’ Εξαμήνου του έτους 2022 από το Χαμόγελο του Παιδιού, το επιστημονικό προσωπικό στην «Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056», έλαβε και χειρίστηκε 114.147 τηλεφωνικές κλήσεις, εκ των οποίων οι 17.462 (47%) αφορούσαν παιδιά τα οποία βρισκόντουσαν σε κίνδυνο.

Το παραπάνω ποσοστό έρχεται να συνδεθεί με τα στοιχεία που αφορούν τα σοβαρά περιστατικά κακοποίησης και παραμέλησης παιδιών. Στο ίδιο χρονικό διάστημα, καταγράφηκαν 557 αναφορές σοβαρών περιστατικών κακοποίησης και παραμέλησης παιδιών, σημειώνοντας μια αύξηση 27,17% σε σχέση με τις 438 αναφορές που ελήφθησαν το Α’ Εξάμηνο του 2021.

Η αναφορά στα στοιχεία από το Χαμόγελο του Παιδιού καταδεικνύει πως τα Δικαιώματα των Παιδιών χρήζουν μεγάλης προσοχής και επαγρύπνησης, καθώς υπάρχουν «σημάδια» τα οποία δεν είναι ενθαρρυντικά.

Βασική προϋπόθεση για την πρόληψη της παιδικής κακοποίησης είναι η ορθή ενημέρωση. Η οικογένεια, θα πρέπει να αποτελεί ένα ασφαλές καταφύγιο για κάθε παιδί και η συμπεριφορά των ενηλίκων να προάγει την ελευθερία έκφρασης του παιδιού, χωρίς φραγμούς. Η βία, σε οποιαδήποτε μορφής της, αφήνει κατάλοιπα και «σημάδια» στην παιδική ψυχοσύνθεση και πολλές φορές παρατηρείται βίαιη συμπεριφορά των ανθρώπων που έχουν ζήσει άσχημες συμπεριφορές στον οικογενειακό τους κύκλο κατά την παιδική και εφηβική ηλικία.

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου («η Σύμβαση») περιλαμβάνει πολλές διατάξεις για την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού, όπως για παράδειγμα το Πρωτόκολλο 1, Άρθρο 2, το «δικαίωμα στην εκπαίδευση». Ωστόσο, το κύριο πλαίσιο για τα δικαιώματα του παιδιού αποτελεί η Σύμβαση του 1989 των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού (CRC). Αυτή ήταν η πρώτη σύμβαση που αφορούσε ειδικά τα δικαιώματα του παιδιού και σηματοδότησε μια σημαντική στροφή στον τρόπο σκέψης προς μια «προσέγγιση βασισμένη στα δικαιώματα», η οποία καθιστά τις κυβερνήσεις νομικά υπεύθυνες για την αποτυχία να ανταποκριθούν στις ανάγκες των παιδιών. Η CRC δημιούργησε μια νέα αντίληψη για τα παιδιά ως φορείς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων κατάλληλων για την ηλικία τους κι όχι ως ιδιοκτησία των γονέων τους ή ανήμπορους αποδέκτες φιλανθρωπίας.

Το Άρθρο26 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (UDHR) ορίζει:

Καθένας έχει δικαίωμα στην εκπαίδευση. Η εκπαίδευση πρέπει να παρέχεται δωρεάν, τουλάχιστον στη στοιχειώδη και βασική βαθμίδα της. Η στοιχειώδης εκπαίδευση είναι υποχρεωτική. Η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση πρέπει να εξασφαλίζεται για όλους. Η πρόσβαση στην ανώτατη παιδεία πρέπει να είναι ανοικτή σε όλους, υπό ίσους όρους, ανάλογα με τις ικανότητες τους.

Η εκπαίδευση πρέπει να αποβλέπει στην πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και στην ενίσχυση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιακών ελευθεριών. Πρέπει να προάγει την κατανόηση, την ανεκτικότητα και τη φιλία ανάμεσα σε όλα τα έθνη και σε όλες τις φυλές και τις θρησκευτικές ομάδες, και να ευνοεί την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων των Ηνωμένων Εθνών για την διατήρηση της ειρήνης.

Οι γονείς έχουν, κατά προτεραιότητα, το δικαίωμα να επιλέγουν το είδος της παιδείας που θα δοθεί στα παιδιά τους.

Ως επέκταση ορισμένων ιδεών που πρωτοεμφανίστηκαν στην Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, το Άρθρο 28 της Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού ορίζει την εκπαίδευση ως δικαίωμα και το Άρθρο 29 αναφέρει πως η εκπαίδευση πρέπει να βοηθάει το παιδί στην ανάπτυξη της «… προσωπικότητας του παιδιού και στην πληρέστερη δυνατή ανάπτυξη των χαρισμάτων του και των σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων του».

Τόσο η CRC όσο και η UDHR αναγνωρίζουν πως ένας από τους σκοπούς της εκπαίδευσης είναι η καλλιέργεια του σεβασμού για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες. Βέβαια, για να κατανοήσει κανείς πραγματικά και να προωθήσει τα ανθρώπινα δικαιώματα, πρέπει να τα βιώσει σε σχέση με τους άλλους. Αυτό σημαίνει πως δεν πρέπει κανείς μόνο να μαθαίνει σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά να ζει επίσης μέσα σε αυτά και μέσω αυτών. Έτσι μια εκπαιδευτική προσέγγιση που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα (human rights-based approach, εφεξής HRBA) περιλαμβάνει την ευκαιρία να μάθει και να ασκήσει ο μαθητής στην τάξη τις αξίες και το πλαίσιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα σχολεία που αντικατοπτρίζουν στην πράξη τα δικαιώματα του παιδιού επικεντρώνονται στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια των παιδιών.

Το δικαίωμα στην εκπαίδευση πρέπει να το ασκούν και να το απολαμβάνουν όλοι – ανεξάρτητα από προσωπικές ικανότητές, φυλή, εθνική καταγωγή, θρησκεία, υπηκοότητα, φύλο, σεξουαλικές προτιμήσεις, κοινωνική τάξη, ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο ταυτότητας. Επιπλέον, μια τέτοια εκπαίδευση – όπως ορίζεται από την CRC – πρέπει να είναι δομημένη κατά τρόπο που να σέβεται την αξιοπρέπεια και τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα των μαθητών.

Μια βασική αρχή που έχει κεντρική σημασία τόσο για τα δικαιώματα του ανθρώπου όσο και για την HRBA είναι η αρχή της μη διάκρισης. Στον τομέα της εκπαίδευσης οι επιπτώσεις είναι πολλαπλές, συμπεριλαμβανομένης της ισότιμης πρόσβασης σε ποιοτική εκπαίδευση, με ιδιαίτερη προσοχή στις ευάλωτες ή περιθωριοποιημένες ομάδες. Η πρωτοβουλία Σχολεία Φιλικά προς το Παιδί της UNESCO και η HRBA (εκπαιδευτική προσέγγιση που βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα) θέλουν να εφαρμόσουν τη CRC μέσα στην εκπαίδευση και μέσω αυτής. Για να μπορέσουμε να χρησιμοποιήσουμε την HRBA χρειάζεται να γνωρίζουμε περισσότερα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα του παιδιού, καθώς και τις επιπτώσεις στην εκπαιδευτική σκέψη, το σχεδιασμό και την αξιολόγηση. Μας αναγκάζει να θέσουμε ερωτήματα όπως:

• Ποιοι δεν λαμβάνουν εκπαίδευση; Πού βρίσκονται, και γιατί αποκλείονται;
• Ποιος πρέπει να κάνει τι για να προστατεύσει, προωθήσει και εκπληρώσει το δικαίωμα για εκπαίδευση;
• Ποιανού ικανότητα, και σε τι, χρειάζεται να αναπτυχθεί για να εξασφαλιστεί το δικαίωμα στην εκπαίδευση;
• Ποιος πρέπει να κάνει τι για να εξασφαλιστεί αυτό το δικαίωμα και πως μπορούν συνεργασίες να βοηθήσουν σε αυτή τη διαδικασία;

(*) Δικηγόρος Αθηνών- συνταγματολόγος- συνήγορος Αμερικανικού Δημοκρατικού Κόμματος στην Ελλάδα-νομικός συνεργάτης Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Ελλάδα- νομικός σύμβουλος Βορειοηπειρωτών Ελλάδος- ΔΣ πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Δήμου Αθηναίων- ΔΣ ιδρύματος Μπότσαρη